BIZKAIKO BASOAK. Agirtza eta Urdandegieta

Natura zalea bazara, basoa maite badozu, hauxe dozu Bizkaiko mendietan atsegin horreek asetzeko aukerarik onenetariko bat, eta nork esango leuke! Barakaldon!, hobeto esanda, San Bizente eleizatean (anteiglesia de San Vicente de Barakaldo), hatan be, Bizkaiko mendi astindu eta erdi suntsituetan, berton idoroko dozuz Bizkaiko baso-gune ederren eta bitxienetarikoak, batez be Urdandegietako inguru zoragarria, Bizkaian pareko gitxi daukana.

Agirtza (Castaños) ibaiaren ertzeetan ibiliko zara, Apu (Ganeroitz), Eretza eta Gasteran-Ganeran mendien gerizpean, hareen hegal eta ibar barrenetan, Mespelerrekatik (Errekatxu, El Regato) abiapuntu eta helmuga.

Ibilbideak bazter pare bakoak, zarradagarriak eskainiko deutsuz, baso-gune ederrak, baina, horrezaz ganera, interesgarria izango da historiaren eta kulturaren aldetik be. Izan be, Urdandegietako burdinolearen hondarrak ikusiko dozuz inguru oso eder batean, errekearen ondoan, ibai ertzeko basoan sarturik. Urdandegietakoa Bizkaiko burdinolarik zaharrenetariko bat da.

Eta, ganera, Apuko Hatxetan (Karabiñabi, Peñas Blancas), astirik badozu, burdin-meatza batzuen azterrenak ikusi daikezuz, kareharrian egindako zulo itzelak, baina astirik ez badozu, ez ahaztu eta itzuli hurrengo baten meatzok ikustera.

Baso mota desbardinak ikusteko aukerea eukiko dogu, gehienetan mistoak, non mota askotariko zugatzak dagozan, haretxak nagusi, batzuetan gurbitzakaz nahasturik, baita ibai ertzekoak be, jakina, haltzak zugatzetan buru dirala.

Artadirik zeharkatuko ez dogun arren, gure oinetatik behera zabalduko da Apuko kareharrizko hatxetan gagozala, bai Mespelerreka aldera (Barakaldo), bai Zamundi aldera (Alonsotegi). Artadi kantabriarra da, bitxia, berezia, gure inguruan kareharrizko lurrean sortzen dana, behegain lehorra danez. Zamunditik (Irauregi) igo ezkero, arte batzuen ondotik igaroko zara.

Eta harri bitxi bat: Apu (Ganeroitz) mendiaren hegalean zabaltzen dan gurbizti handia. Ez da aukera ugari izaten gurbizti eder baten barrenean ibilteko; hauxe dogu okasinoa.


IBILBIDEA

1. URDANDEGIETAKO ZATIA (PR-BI 210)

Mespelerrekatik urten, meatzetako bide zahar baten zabizala, laster baso misto baten sartuko zara, haretx ugariren gerizpean. Ezkerrean, Agirtza (Castaños) ibaiko Etxebarria urtegia ikusiko dozu.

ETXEBARRIA URTEGIA “urtegi zaharra”
XIX. mendearen amaieran, udan, Ibaizabalaren Ezkerraldeko industriak ur-faltan egoten ziran. José de Echevarría y Rotaechek 1885ean urtegi bi eregitea proposatu eban, bata Agirtza ibaian, bestea Oiolan, holan herritarrai nahi industriai ura emoteko. Bat bakarrik eregi eben, udalaren eta Luchana Mining Company-ren kontrako jarreagatik, eta ganera, txikiago egin zan. Osterantzean, urtegiak udalerriari 12 litro ur segundoko emon behar eutsan. 1897an amaitu zan urtegia.

1898an uraren ustiapena Sestaoko La Iberiari emon jakon, eta handik gitxira Altos Hornos de Vizcaya jabetu zan urtegiaz, laba garaiak hotzitzeko, baina udalerriarenganako konpromisoak be harturik.

Urtegiaren eraikuntzea oso barritzailea izan zan, abanguardiakoa, Espainian anteparea (presa) porlan hutsez egindako lehenengoa izan zalako. Porlana Belgikatik ekarri eben, legarra eta hondar-aleak (aridoak), barriz, urtegiaren beraren lurzorutik atera ziran.

Bitxia da urtegiaren ur-soberakinak ateratzeko sistema, ze gainekazbide natural batez egiten dau, ura ubidez bertaraino eroanda.


Bidea itxi (PR seinalea) eta bidexka batez Agirtzaraino jatsiko zara. Errekearen inguru pare bako horretan, ibai ertzeko basoan, Urdandegietako burdinolearen hondarrak ikusiko dozuz:

BURDINOLEA
Gehienbat Galdamesko udalerrian dago, zati bat Barakaldokoa bada be.
Lope García de Salazarrek «Las Bienandanzas e Fortunas» (1470-1475) liburuan bere ondasunen artean aitatzen dau, eta halan, pentsa leiteke burdiolea gitxienez XV.mendearen erdi aldekoa dala. Burdioleagaz batera bolua eta labea be egon ziran. 1498-1505 “masuquera” izentatzen dabe (“masuca” burdinazko barra edo zatiari eritxen, eta ganera, “mallukariak” burdinolako mailuak ziran, Gipuzkoan behinik behin). Masukera izen arrunta zan. 1634an handituko eben, orduan “mayor” dala esan eben eta. XVII.amaieran edo XVIII.aren hasieran gelduko zan; 1763rako hondatuta dago.

- Burdinolearen anteparea (presa); ura bertan metatzen zan gero burdinolean erabilteko. Antepareari eskerrak errekasto baten ura zuzenean jausten zan olako gurpilearen paletan. Gaur egun naturagaz bat eginda dago; ganean, urmaela egoan tokian, landatxu bat eta zugatzak. Aren be, mendeak joan eta etorri, urak urmaela lurrez bete dau, eta denboreak trinkotu harik eta zabalunea sortu arte.
- Erreka ondoan, hormen azken hondarrak (azalpenak emoten dauezan kartelak lagunduta).

Burdinolearen kokapena galdu zan, baina zenbait ikerketaren ostean, batez be Goio Bañalesi eskerrak, argitu da non egoan.

Gehiago jakin gura badozu, leidu Goio Bañalesen “La ferrería de Urdandegieta, en Barakaldo y Galdames”, https://ezagutubarakaldo.net/la-ferreria-de-urdandegieta-en-barakaldo-y-galdames/

Urdandegietatik porlanazko zubia zeharkatu eta gora joko dozu, urtegiaren ganetik, bidexka oso polit baten. Goian bat egingo dozu Tellitu auzunetik datorren bideagaz.


2. APU MENDIAREN HEGALAK ETA GURBIZTIA

Bide-zidor eder batek mendiaren hegaletan zehar eroango zaitu, baso misto baten, hasieran insignis pinuakaz topo egin arren. Errekasto batek margoturiko txoko polit bat atzean itxirik, zeure burua gero eta gurbitz gehiagok inguraturik ikusiko dozu; laster gurbiztian zehar ibiliko zara. Ezin izango dozu gurbiztiaren tamaina itzela ikusi, mendi-hegalean behera errekarainokoa. Neurri honetako gurbizti gitxi idoroko dozu gure inguruetan.

Errekasto baten beste txoko eder batetik igaro, eta handik gitxira aldats pike samar bat goititu beharko dozu, ibilbidearen goialdera heltzeko, Saratxo auzunearen eremura.

Han, mendi-bide zabal legarrez bete bategaz batuko zara. Eta berak lagunduko zaitu harik eta Salgeta baserritik hurrean Mezpelerrekara jasten hasi arte.


3. APUKO HATXAK ETA MEATZAK

Goialdean, sortaldean, Apu mendiaren totorra ikusiko dozu, tantai ederra. Haraino igo gura ez badozu, inguratu eta Apuko hatxetara helduko zara. Barakaldoko toponimia historikoaren ganeko liburua batean (Gegrorio Bañales egilea), dakarren mapan “Karabinabi” leido dot, txarto leido ez badot. Hatxetako tontorrean dagoan postontziak dino hatxok “Apuko” dirala; erdaldunarentzat nahikoa izango da, baina euskaldunari zeozer falta jako: Apu-ko hatxak.

Apuko hatxetan meatzetako zulo handiak ikusi daikeguz, edo beste baterako itxi. Animatzen bazara, neuk seinaleak ipini dodaz ibilbide honen mapean, osterantzean, hurrengo baten, Wikilocen bilatu “BIZKAIKO MEATZAK. Apuko hatxetako meatzak”.

MEATZAK
Burdin-mehatzok XIX. mendean ustiatu ziran, baina ez jakin noiz arte. Meatzarien bizitokia Zamundi izeneko auzunea da, Alonsotegiko udalerrian. Zamundi aldera garraiatzen zan burdin-mea. Horretarako, hasikeran idiak bultzatutako orgak erabilten ziran, eta 1986an aireko tranbia egitea eskatu bazan be, ez zan onartu. Burdin-mea behera ekartzeko erretabidea (plano inklinatua) egon zan, eta hondino aztarrena igar daiteke Zamunditik hatxetarako bidetik, goiko mendi-bide zabalera irten baino lehen. Mea Santander-Bilbao lineako trenbideagaz eroaten zan Zorrotzako kargalekura, Kadaguaren ertzean.

Hatxak atzean itxita, bai eta kurutze zuria daukan munoa be (Karabiñabi?), laster ezkerratara eta behera egingo dogu (seinalea dago).


4. SALGETAKO JATSIERA

Salgeta baserriaren landak inguratzen ekingo deutsagu beherako aldatsari. Harestitxu apal bat zeharkatu eta gero, zuzen doan bidea itxi eta ezkerretan hasten dan bide zabalari lotuko gaiakoz. Zuzen segituko bagina, insignis pinudian zehar jasten dan bide batez helduko ginake Mespelerrekaren ingurura, eta ez da aukera txarra, baina geuk, barriz, azken baso mistoaren bila joko dogu. Zelangura be, bidea ez dogu asko luzatuko.

HARROBIA
Basotxuan sartu, behera hasi eta atoan bide adar bat ikusiko dogu ezkerrean. Orain urte asko bertan harrobia egiten hasi ziran, eta halan Apuko hatxen azpia jan eta ingurua hondatuko eben. Mespelerreka be bai, jakina. Zer ardura deutsa? Barakaldoko herritar askoren borroka latzak jadetsi eban asmo hori zapuztea, nahi-ta proiektua nahiko aurreraturik egoan. Manifestazino jentetsu bi izan ziran, poliziak gogor astindu zituanak. Orduan ebitau eben Gorostiza-Mespelerrekaren heriotza arina, baina gaur egungo barakaldotarrak lortzen dabiz Gorostiza-Mespelerrekaren heriotza astirotsua, zelan eta? Ingurua urbanizatuz, etxeak eta etxeak landa guztietan ereginez. Benetan argiak barakaldotarrok! Aiko aiko!


INFORMAZINO OSAGARRIA

APUKO HATZAK, KARABIÑABI, APUKO, APU
Oso gaztea nintzala Sasiburura joaten hasi nintzanean "Apuko" izena jakon gaurko Ganeroitzi. Orain "Apuko" deritxe (tontorreko buzoiak horixe dino) ondoko hatx zuriai (Peñas Blancas). IGNren rastar mapan, ostera, "Apu" deritxe Ganeroitzi, eta horrek badau zentzunik, ze hatx zuriai "Peñas de Apuko" deritxe. Euskaldun batentzat "Apuko" bakarrik manka motz geratzen jako, ez ordea "Apuko hatxak" (Peñas de Apuko). Horreek holan, Ganeroitz "Apu" izan behar. Ganera, ez da arraroa IGN mapetan toponimo zaharren bat idorotea.

Osterantzean, Topoeuskalherria mapan "Karabiñabi" deritze Apuko hatxai, eta bardin izentetan dabe Barakaldoko toponimia historikoaren ganeko liburuan. Horrenbestez, neuk "Apuko hatxak" eta "Karabiñabi" erabiliko dot.

EL REGATO, MESPELERREKA, ERREKATXO?
Ez dakigu aspaldiko euskaldunak El Regato zelan izentatzen eben. Bizkaiko Foru Aldundiak “Mespelerreka” erabili eban aldi baten, eta Euskaltzandiak erabilpen hori onartu eban. Izena Burtzeñako monasterioaren 1438 urteko dokumentu batean aitatzen da, “Mesperuza” auzuneagaz batera. Zelangura be, ezin da segurtatu “Mespelerreka” El Regatori jagokonik, eta jakina, aldekoak eta kontrakoak dagoz. Aurkarien argudioak be ez dabe gaia ixten, oinarri apalak daukiez eta.

Gero, 70eko hamarkadan auzune horretako bizilagunak “Errekatxo” izena asmau eben; itxura dan lez, gurago eben izen asmaua ordurako erabilten hasita egoana baino. Auzokideak, Euskaltzaindiko Mikel Gorrotxategiren laguntasunagaz, 2011n lortu eben “Mespelerrekak” ofizialtasuna eta erabilpena galtzea, “Errekatxo” izenaren alde. (“El Regato es Errekatxo. Errekatxo es el Regato”, https://elregato.wordpress.com/2013/12/17/el-regato-es-errekatxo-errekatxo-es-el-regato/)

Aldaketa hori oso harrigarria begitantzen jat, nire ustez, burubakokeria. Azken batean, “Mespelerreka” izenaren zalantzazko egokitasuna da aurkariak daukien argudiorik pisutsuena, alde batera itxita arrazoiak zelako mamina daukien, nire eretxiz, ez behar bezain sendoa.

Baina, ene bada!, beharbada El Regato zaharrari ez jagokon izen baten ordez, hara non benetakoa seguru ez dan bat ipini daben, izen asmatua hatan be. Tira badauka, bere alde argudiotxu bat: EAJren batzokiak 1919an erabili eban. Aaaaa, orduan bai.

Guztiagaz be, zalantzazko izen bat asmatu batez ordezkatzea ez da harritzen nauen arazo bakarra. Gainera, izen asmatua lekutik kanpo dago, txarto sortua da, hau da, Barakaldoko euskal toponimiaren kontrakoa da, eta esango nuke baita Mendebaldeko toponimiatik desbideratua be. Zergaitik? Barakaldoko toponimian, Mendebaldekoan arrunta dan lez, izenetan ez da normalean “-txo” txikigarria erabilten, “-txu” baino; horra hor, kasu, Barakaldoko Basatxu, Bentatxu, Kobatxu, Kortatxu, Larrentxu, Zubitxueta (https://web.bizkaia.eus/es/tema-plantilla/-/edukia/pl/2859/Kultura/Toponimia/). Eta zer esanik ez Bizkai osoko toponimiari begiratzen badeutsagu, orduan ezin konta ahala daukaguz.

Eta jakina, asmaturiko izen hori, espainierazkoaren kalko hutsa da, txikigarria eta guzti; ez zan nahikoa “erreka”? Ez horixe, espanieran “erreka txikia” da, “regato”. Eta, beste birtute bat dauka: erderazko “Regato” izenaren antzekoa da, bardintsu joten dau belarrira.

“Errekatxo” zuritzeko arrazoi pisutsu bakarra, azkenean, Mikel Gorrotxategi Euskaltzaindiko Onomastika Zerbitzuaren arduradunaren babesa da, “autoritas” argudioa, beste barik. Nahikoa da gaur egun santuak baino ez aitatzea erabagi bat oinarritzeko? Niretzat ez. Gainontzekoan, gogoratu daigun Mikel Gorrotxategik “Toponimia historica de Barakaldo” liburuan aho zabalik ixteko moduko proposamenen bat baino gehiago egiten dauela, zentzunbakorekiaren bat. Osterantzean, ikusi “Aranguren” izenaren gainean zer dakarren.

Orduan, zergaitik egin dabe El Regatoko bizilagunok izen-ordezkapen harrigarri hori? Ba, ez dakit, jakin, baina horra hor hipotesi bat: “Errekatxo” eta “El Regato” oso antzekoak dira, erdal izenaren itzulpen kalkatua, txikigarria, eta “Mespelerreka”, barriz, oso desbardina. El Regatoko bizilagunak asko maite ei dabe “gure” hizkuntzea, kontizu, baina erdaldunak dira, salbuespenak salbuespen, eta jakina, eurak be Euskadiko kirol nazionala praktikatzen dabe: kontsolazinoko onomastika-toponimia identitarioa. Horrela, “Errekatxo” izenak aukera handiagoa emoten dau “bertoko” sentitzeko, esfortzu barik, barruan daroagun erdal arima (“El Regato”) astindu edo molestau barik, “Mespelerreka” gogaikarriak ez dauena hain merke emoten.

Neuk ez deutset esango ez El Regatoko bizilagunai ez inori euren herria zelan izentau behar daben, baina, neure aldetik, gurago dodan lez segituko dot izentatzen: Mespelerreka (edo “El Regato”). Asmaketak, edo asmazinoak, ez daukadaz gustuko, are gitxiago asmazino txarrak, eta aukeran, gurago dot bailarako euskaldunak emondako izen bat gaurko erdaldunak gurago daben asmatutakoa baino.