GIPUZKOAKO BASOAK-DEBA ARROKO BAZTERRAK. Aranerrekatik (Kilimon) Aitzbeltz kobara

Ibilbide ezin ederragoa, eta oso interesgarria. Zugatz askotariko basoa zeharkatuko dogu bide oso polit batez. Haretxak eta arteak dira nagusi, haretxak behekaldean eta arteak goialdean, baina baita beste mota batzuk be. Mendi-hegal malkartsu eta basati samar bat zeharkatuko dogu Aitzbeltz mendiko koba ezagunera heltzeko. Eta zer esanik ez Aranerreka ibarraren ganean, Aranerreka errekearen ondotik (Kilimon), eroso bezain ederra. Itzuleran alderik alde zeharkatuko dogu ibar Eder hori.

Halan da guztuz be, erne kobara heltzeko azken zatian. Dana dauka ibilbideak bakana izateko, zoragarria, baina erne! Larrosak bere arantzatxua dauka, gitxienez harri gainean ibilten famau ez bazara, edo neure moduko baldrasa. Kobara heldu arreo 700 metroak oso txarrak dira ibilteko, oso malkartsuak, bide barik, kareharrizko harrien artean, mendi-hegal pike baten. Arretaz ibili behar da, jausi ezkero, mina hartu daiteke eta. Zorionez, amiltegi edo trokarik ez, baina txantxa gitxi hegal pikeagaz. Ingurua zinez polita bada be, lasai ibili beharko dozu gozatzeko.

Halan, seguru sentitzen bazara holako behe deserosoa zapalduta, aurrera; baina, estu eta larri bazabilz, hoba dozu ibilbidea alderantziz egitea, eta itzulera toki beretik. Seguruenik gazteak ez dabe ezelako oztoporik ikusiko, baina adin batetik aurrera…

Horregaitik, "ertain" kalifikatu dot, nahi-ta zailtasun teknikorik eskatu ez, baina arreta handia bai.

Oso garrantzitsua: kobara heltzeko azken zatian, albait ondoen heltzeko, jarraitu beti marka gorriai (gehienetan puntuak).

BIDEA ZELAKOA
Mendarotik urtenda, Aranerrekako bidea zabala da, gehiena porlanezkoa. Aranerreka atzean itxita, basoan gora, bidexka bihurturiko burdi-bide zaharrean ibilko gara, oso polita. Kobara hurreratzeko, bide hori nahiko goian ezkerrean itxiko dogu, eta horren ostean bide zabala bidexka bihurtuko da, hasiera bide ona. Gero biderik ez, marka gorriak bai, eta harri gainean ibiliko gara, mendi-hegal aldastsu baten. Kobatik sortalderantz joko dogu, orain bai, bidexka batez, ez oso erosoa, harik eta Otarretik datorren bide zabalera heldu arte.

KAREHARRIZKO MENDIAK
Osterantzean, mendi honeek kareharrizkoak dira, inguruko gehienen antzera, baita Aranerreka Ibarra be. Horregaitik Kilimon errekearen ura harri artean lur azpira ezkutatzen da, eta ez da Mendaro arte ostera agerira etorriko, aldi euritsua ez bada, orduan lur azpian gainezka egin eta ubegi batzuetatik kanpora urteten dau eta.

Kareharrizko mendiak, jakina, zulo, leza eta kobaz beterik dagoz, batzuk Historiaurreko aztarnategiak: hamaika koba dagoz Aranerrekaren inguruan. Mapan asko markatu dodaz, gitxi gorabehera, idoro ditudazan datuakaz ahal izan dodan modura.

Eta kareharria dagoan tokian, esan barik aditzen da karobiak be badagozala, bi Aranerrekan. Bat bide ondoan idoroko dogu.

Jakina, kareharrizko mendietan nongura Kantauriko artadi bitxia, berez, klima lehorrekoa izan arren. Kareharriaren emoitza harrigarria da (gero azalduko dot). Artadi horretan ibiliko gara.

INFORMAZINO OSAGARRIA

- AITZBELTZ
Ganeko mendiaren izena dau kobeak. Paleolitos eta Kalkolitos aroetako aztarnategia da. Atarte handia dauka, ikusgarria, eta metro batzutan be ibili daiteke barrura. Amaieran leza sakon bat dago (adi). Beherago beste Aitzbeltz bat dago, hau be aztarnategia.


- ARANERREKA ("kilimon")

Ibar kartastikoa, inguratzen daben pinakuluak erakusten daben lez (Pinakuluak mendi konikoak dira, eta erakusten dabe ibarraren maila urak kareharria jan aurretik non egoan. Konoaren txuntxurra -tontorra- dagoan tokia behinola Ibarraren garaia egoan.

Inguruko mediak hareharrizkoak izanik, zulatuta dagoz barrutik; horregaitik, urak zulo askotatik urteten dau Aranerrekara (ubegiak), baita desagertu be (isurbideak). Horregaitik errekeak sarritan ez daroa urik. Lur azpian dagoan ur-sinfoiak gainezka egiten dauenean, urak Ubegi handi batetik urten eta errekea betetzen dau; eta gainezka ez dagoenean, errekan urik ez.

Horrezaz ganera, karobiak dagoz, BI bidean ikusiko doguzanak, eta torretxe batzuk be bai.

Bitxikeria bat: “kilimon” euskeraz enpresa bat hondatzea da, eta “kilimon egin” enpresak porrot egitea, kiebra.

- ARANERREKA ETA LASTURKO MENDI KARSTIKOAK
Aranerreka inguratzen daben mendiak, Lastur, Izarraizko eta Arnoko mendiak bezala, itsas tropikal batean koralezkoa arrezifeak izan ziran, Bizkaiko eta Gipuzkoako gehienak bezala, hala zelan Los Jorrios, Anboto, Aizkorri, Aldamin, Lekanda, Itxina, Txindoki, Udalatx, Hernio…

Itsasotik urten eta harri bihurtzeko prozesua orain dala 80 bat miloi urte inguru hasi zan, baina berton batez be orain 45 milioi urte bizkortu zan, eta prozesua orain dala 5 milioi urte inguru amaitu.

Zergaitik? Iberia, Afrika eta Eurasia (Europa+Asia) arteko uharte bat zan. Afrikak bultzatuta, Iberia Eurasiarantz mobidu zan, eta hurreratu ahala, bien artean, Bizkaiko golkoa hasi zan eratzen. Orduan, presinoagatik, itsas ondoa tolestu, bloketan apurtu eta jaikitzen hasi zan, harik eta itsasotik guztiz irten arte. Irten aurretik, goren egoazan bloketan kolarezko arrezifeak eratu ziran: gaurko Izarraitz, Arno… Fosildu eta zutunik jarritako arrezifeak dira. Gainerako mendiak be orduan altxatu ziran, baina itsas hondoetako bestelako sedimentuakaz sortu ziran.

Hori dana Pangea zatitzearen ondorioz jazo zan. Iberiar plakea, uharte bat, esan bezala, Afrikak bultzatuta, Eurasiagaz talka egin eban, eta bien artean egoan itsaso tropikala estutu, hondoa zatitu, eta igo eragin eban, halan, Bizkaiko Golkoa sortu zan. “Orogenia Alpina” deritza prozesu honi, eta orduan be sortu ziran Himalaiatik Alpe, Pirinio eta Kantauri mendilerroraino mendi gehienak, baita, jakina, Betikoak be.

Kareharrizko mendiok osagai interesgarri asko daukiez, hala zelan sistema espeleologiko handiak (kobak, lezak, lapiatzak…), artadia, poljeak eta dolinak, fosil ugari…

- KANTAURIKO ARTADIA
Itsaso ondoko kareharrizko mendien ezaugarri bitxi bat da, Kantauriko artadia. Itsasotik hurran, kareharrizko munoetan hazten da. Baso hosto-iraunkorreko basoa da berau, hostoak beti berde daukazana, oso sarria eta trinkoa, baso iluna. Klima epelagoa eta lehorrago baten lekukoa da. Gune eguzkitsu eta ondo drainatutako beheganean iraun dau, mendi karstikoetan. Izan be, kareharrizko lurretan ura arrakaletatik behera sartu eta desagertzen da. Artadi kantabriarra oso garrantzitsua da bai biogeografiaren aldetik bai ekologiaren aldetik, ze, bertan, arean be, habitat horretara bereziki egokitutako fauna eta landarak bizi dira.


INFORMAZINO OSAGARRI GEHIAGO (Aurrekoa osotuta)

- GURE MENDIAK ZELAN SORTUN ZIRAN

Goian esan dogun lez, Orogenesi alpetarra da gure mendien eragilea, eta orain dala 80-5 miloi urte artean jazo zan.

ITSAS TROPIKALEKO SEDIMENTU ETA ARREZIFEAK IZAN ZIRAN
Gaurko Bizkaia eta Gipuzkoa itsaso tropikal baten azpian egon ziran orain dala 200 eta 40 milioi urte bitartean. Kostaldea Asturiasen, Errioxan eta Teruelen egoan, eta lurralde horreetan lurreko dinosauroek bere azterrenak itxi zituezan.

Jurasikoaren aldian, orain dala 200-150 miloi urte bitartean, klima subtropikalak uretan bizitza ugaltzea eta kare-oskolak ugaritzea erraztu eban. Itsas hondoetan dekantatzeak kareharrizko ore buztintsu bat sortu zuen, eta hortik sortu ziran hatxak ikusi daitezkez Aralar mendilerroan, Tolosa inguruan, Errezilen, Okaren estuarioaren sortaldeko ertzean, Kanalan (Gautegiz-Arteaga) edo Kezparro mendian (Montoria, Urizaharra).

Bizkaia eta Gipuzkoako mendi gehienak sortu ziran Iberiar plakak plaka eurasiarragaz talka egin ebanean (Orogenesi alpetarra), presinoaren ondorioz jagi ziran eta. Hori orain dala 80-5 miloi urte artean jazo zan.


ANBOTO, AIZKORRI, UDALATX…, ARREZIFE FOSILDUETATIK SORTU ZIRAN
Baina orain dala 130 - 100 miloi urte bitartean (Beheko Kretazeoa), itsas hondoa ostera be hasi zan arrakalatzen, Iberia Eurasiaren plakarantz biratzen ebilan bitartean, Bizkaiko antxinako Golkoa edegi ahala. Mobimentu horreek itsas hondo irregularra sortu eben, bloke altu handiak eta sakonera handiko ildo hondoratuak eukazana. Bloke garaienak lurrazaletik hur egozan, eta koralezko arrezife handiak sortu ziran hareen gainean. Benetako islak eta koralezko atoloiak ziran.

Arrezife horreek kolore gris argiko kareharrizko arroka bihurtuko ziran, itxura masiboa eukiko eben. Horren lekukoak dira Armañon mendilerroko gune batzuk, Anboto, Aizkorri, Itxina, Txindoki, Udalatx, Hernio, Izarraitz, Arno edo Ogoño lurmusturra, besteak beste.

Fosilen kokapenari esker, gaur egun be zehatz berreregi daikegu erraldoi koralino hareen forma gure kareharrizko mendien formagaz identifikaturik.

Bitartean, hegoaldean, dinosauroak Burgos, Soria eta Errioxako kostaldeetan ebiltzan, hezegune handien eta hareazko lautaden gainean.


GURE MENDIAK AZKENEAN ZUTUNIK
Orain dala 80 milioi urte (Goi Kretazioa) Orogenia Alpetarraren talka handia hasi zan. Iberiaren errotazinoak Europako kontinenteagaz talka egitera eroan eban, eta Pirinioak eta euskal mendiak jagi ziran. Izan be, talkak itsas hondoan milioika urtetan metatutako sedimentu guztiak deformau eta altzau eragin zituazan.

Gure inguruan Pirinioak jagitea eragin eban fase nagusia orain 45 milioi urtze hasi zan eta orain dala 5 milioi urte arte iraun eban (Eozeno eta Oligozeno). Kareharrizko mendiak, halan zelan Los Jorrios, Anboto, Aizkorri, Aldamin, Lekanda, Itxina, Txindoki, Udalatx, Hernio, Izarraitz, Arno…, antzinako koralezko arrezifeak, zutunik jarri ziran.


ITURRIA:
Asier Hilario Orús, La memoria oculta de la tierra vasca. Geodiversidad, Eusko Jaurlaritza, Vitoria-Gasteiz, 2020.
https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/geologia/es_def/adjuntos/GEODIVERSIDAD_web.pdf


- KANTAURIKO ARTADIA

Itsasotik hurran, kareharrizko munoetan hazten da. Baso hosto-iraunkorreko basoa da berau, hostoak beti berde daukazana, Lauro nobilis-Quercetum ilicis asoziazinoaren emoitza, oso sarria eta trinkoa, baso iluna. Klima epelagoa eta lehorrago baten lekukoa da. Gune eguzkitsu eta ondo drainatutako beheganean iraun dau, mendi karstikoetan. Izan be, kareharrizko lurretan ura arrakaletatik behera sartu eta desagertzen da.

Artearen hostoak lurrinketea ebitatzen dabe, lehortasunera egokiturik, ez dabelako transpirazino bidez urik galtzen, eta hotzari be aurre egiteko prestaturik dagoz. Era berean, sustrai gogorrak hatxen arrakaletan sartuta gogor oratzen deutsie lurrari. Hori guztia dala kausa artadi kantabriarra oso garrantzitsua da bai biogeografiaren aldetik bai ekologiaren aldetik, ze, bertan, arean be, habitat horretara bereziki egokitutako fauna eta landarak bizi dira.

Artadia baso trinkoa eta korapilatsua da, argi gutxi eta gerizpe handia daukana. Ez dauka altuera handirik, baina zugatzen enbor dentsitate handia izaten da, baita lianen dentsitate handia be; horregaitik dagozan moltso gehienak gazteak dira. Goiko eremuan ia artea bakarrik egoten da, gehienez be ereinotzak edo gurbizak lagunduta, arteagaz lehian, batez be soilguneetan eta ertzetan. Landara horreek be hosto iraunkorra daukie, ez dabelako udagoienean galtzen. Hostoak funtzionalak dira urtebete baino epe luzeagoan. Halanda ze, basoa beti berde egoten da. Osterantzean, irak (garo), gramineoak eta beste landare batzuk gai dira artadiko iluntasunean bizitzeko.

Arteak ez bezala, lianak oso garaturik egoten dira, enborretik gora igo eta zugatzen adaburuetara heltzen dira eta. Huntzen hostoak zugatzen enborrak inguratu eta hosto-estalki trinkoa osatzen dabe, sarritan, baita artadiko lurzorua be.

Endalaharra (Smilax aspera) delako liana espezie garrantzitsuenetariko bat da gure artadietan. Haren zurtoin arantzatsuak gortina trinkoa osatzen dabe zugatzen adaburuko adarretatik esegita. Gortina hori zarratua eta arantzatsua da, eta sarritan, basopeko espazio guztia betetzen dau, lurzorura heldu arte. Horrela, ia ezinezkoa izaten da artadian zehar ibiltea.

Argi urrian, lur hezetako landara parasito bat bizi da, sustraien parasitoa hatan be, hostorik bakoa, artadi barruan txoko helduak egoteari eskerrak: Latharaea clandestina. Lora moreak daukaz, txortan baturik.

Artadietan ohikoak diren espezie fungiko ektomikorrizikoen artean, honeek dagoz: Boletus queletii, Boletus satanas, Boletus pseudoregius, Cortinarius calochrous, Cortinarius quercilicis, Cortinarius aleuriosmus, Hydnum rufescens, Hygrophorus persoonii, Hygrophorus russula, Hysterangium stoloniferum, Lactarius ilicis, Leccinum lepidum, Russula persicina, Russula vinosobrunnea eta Wakefieldia macrospora.

Egon leitekezan zugaztxoetariko batxuk: gartxua (Phillyrea latifolia), txorbeltza (Rhamnus alaternus), arrosa betiberdea (Rosa sempervirens) eta erratza (Ruscus aculeatus). Eta hostogalkorrak: iparraldeko elorri zuria (Crataegus monogyna), zuhandorra (Cornus sanguínea), arbustua (Ligustrum vulgare) eta aranbeltza (Prunus spinosa). Beste liana bat, otxarra (Rubia peregrina), nahiko ugaria. Bedarrak askotarikoak dira, eta guztien artean arruntenak: Asplenium onopteris, Arum italicum eta Brachypodium pinnatum subsp. rupestre.

Urdaibaiko artadietan hainbat animal bizi dira, eta halan, pentsatu daikegu horreetariko asko berton be bizi dirala, hala zelan

- hegaztietan: txepetxa (Troglodytes troglodytes), txantxangorria (Erithacus rubecula) edo txinbo kaskabeltza (Sylvia atricapilla), Urubia (Strix aluco), txonta arrunta (Fringilla coelebs), zozo arrunta (Turdus merula), kaskabeltz arrunta (Parus major) edo amilotx urdina (Parus caeruleus), gerri-txori arrunta (Certhia bachydactyla), eskinosoa (Garrulus glandarius), erregetxo bekainzuria (Regulus ignicapilus) eta kaskabeltz txikia (Parus palustris, txinbo burubeltzarena (Sylvia melanocephala), etzetxinboak (Sylvia undata), arrano sugezale europarra (Circaetus gallicus).

-ugaztunetan: basurdeak (Sus scrofa), orkatza (Capreolus capreolus), urtxintxa (Sciurus vulgaris), azeria (Vulpes vulpes), Millet satitsua (Sorex coronatus), lursagu gorria (Clethrionomys glareolus), basasagua (Apodemus sylvaticus), soro-muxarra (Glis glis)

-anfibioetan: apo arrunta (Bufo bufo), igel arrunta (Alytes obstetricans)

-narrastietan: zirauna (Anguis fragilis), Schreiber muskerra (Lacerta bilineata), horma-sugandila (Podarcis muralis), Eskulapioren sugea (Zamenis longissimus).

-koleoptero fitofagoei jagokenez, Urdaibaiko ikerketa batek (2005) erakutsi eban bertan 195 espezie bizi zirala. Garrantzia dabenen artean dagoz arkanbelea (Lucanus cervus) C. cerdo zeranbizidoaz, Cetonia aurata subsp. Pisana, Netocia cuprea.

Informazino-turriak:
https://www.urdaibai.org/es/ekosistemak-artadi.php
https://www.bizkaia21.eus/fitxategiak/09/bizkaia21/Territorio_Sostenible/dokumentuak/20130305135638093_Bosques_de_Bizkaia_encinar.pdf?hash=f51478b5e91ccc013eaf8d3ca0e0c85