IBILBIDE HISTORIKOAK. Erromatar aldiko Mendebaldea I: Deba arroa, Lea-Artibai-Busturialdea

Artikulu honetan Euskal Herriko mendebaldean idoro diran errotar aldiko azterrenen barri daukazu, mapan kokatuta (lehenengo emonaldia: Deba-arroa, Lea-Artibai, Busturia). Jakina, hau ez da lan profesionala, entretenigarria baino, baina, halan da guztiz be, saiatu naz informazinoa historiagile eta arkeologoen dokumentuetan bilatzen. Guztiagaitik be, oker bat baino gehiago egon leitekez.

Kokapen asko zehatzak dira, beste batzuk ez horren zehatzak, baina bai, gitxienez, hur-hurrekoak; kokatu ahal izateko informazinoa, sarritan, hala moduzkoa izan da. Gaitzerdi.

Azterrenenen nondik norakoaz eta kokapenaz ondo jabetzeko, komeni da ondoren emoten dodan azalpen laburra leitzea.

Kokapenak ez dira ibilbideak, baina oinarria izan leitekez zeuk ibilbideak pentsatzeko. Zelangura be, Wikiloc-en sartu ahal izateko, trak bat gehitu behar izan dodan lez, oso egokia dan bat aukeratu dot, Illuntzar, Bizkaiaren bihotzean eta Bizkaiko konkistearen munarri. Behean leiduko dozu zergaitik begitantzen jatan bereziki interesgarria.


SARRERATXUA ERROMATAR AZTERRENAK AZALTZEKO

KRISTO AURREKO (k.a.) ETA KRISTO OSTEKO (k.o.) I.MENDEA

Euskal Herriko hegoaldeko erromatar zabalkundea Pompaeloren (k.a.75-74) sorreragaz hasten da, harik eta Oiasso (Irungo portua) eregin arte ( k.a. I.mendearen amaieran), erromatarrak Akitania konkistatu ostean (k.a.29-28). Halanda be, mendebaldeko herrietan erromatar eragina sentiduko bazan be, hondino Erroma ez zan egongo lurraldeaz guztiz jabeturik.

Kantabriako gerren ostean (k.a.19), barriz, lurraldea guztiz egongo da erromatar boterearen mendean. Orduan herrigune barriak sortuko dira, aldi julio-claudia-tik hasita. Hatan be, Claudio eta Neronen agintaritzatik gune barriak eregiten dira kostaldean eta eurak barrualdeagaz lotzen dituezan bideetan. Egonlekuok (asentamentu) sortzeko arrazoia da, batetik, Akitania (Sinus Aquitanus) eta Kantabriar kostaldea lotzen zituan kabotaje-nabegazinoa, eta bestetik, lurreko bide-sareak sendotzea, berbarako, vías Ab Asturica Burdigalam, Tarraco-Oiasso eta Uxama Barca-Portus Amanum.

Herriguneen goren unea II.mendea da, Portus Amanum kolonia izentau ebenean, Flaviobriga izenagaz (Castro Urdiales). Beste kokagune batzuk be kemena erakusten dabe, hala zelan Oiassok, Foruak, Getariak, Zarautzek, Donostiak, Hondarribiak. Jarduera ekonomiko bizkorraren oinarria arrantzaren industria, meatzak (Arditurri ez eze, Oiola, besteak beste), burdingintza, harrobiak eta merkataritzea.

Aldi honetan harresituriko kastroak garaitik kanpo dagoz, eta indigenen eta erromatar uri-kultura barria lotuz, herrigune barriak sortzen dira mendi-hegaletan, hala zelan Momoitioko San (Garai), Mendrakako Santo Tomas (Elorrio), Finagako San Martín de (Basauri), Elorriagako San Pedro.

III.MENDEAN

Inperioa aldats behera hasi da, eta ez egonkortasun hori lurralde honetan igarten da. Jardueraren beherakada, kontizu, nabaria da Foruan edo Alorian (Amurrio). Erromatar botere-gunetik urrunen dagozan tokietan krisia gogorrago sentitzen da, merkataritzea eta bideak kalteturik.

INPERIO BERANKORRA, IV.MENDEAREN BIGARREN ERDIAN ETA V.MENDEAN (BEHE-INPERIOA)

Inperioa beherantz doa, eta ezegonkortasun politikoak eta sozialak arriskuak gehitzen dituez. Populazioaren zati handi bat babes handiagoko tokietara mugitzen da, eta unerik arriskutsuenetan kobak hartzen dituz bizilekutzako. Kobak bizileku hartzea Hispaniako iparraldeko populazioaren ezaugarri bat da, oso nabarmena Bizkaia eta Gipuzkoan.


ERROMATAR AZTERRENAK
Beti dira kristo ostekoak (k.o), eta halan, hori jakintzat emongo dot.

1.- Oltza, Urbia, Arantzazu, Oñati

Oltzako ara, seguruenik Zalduendotik ekarrita artzain-borda edo artolako horma egiteko.


2.- Kalparmuño menditxua, Urbia, Arantzazu, Oñati

Zeramika terra sigillata hispaniko arrunta, hatuak, IV-V aldikoak edo geroagokoak


3.- Urbiako egonlekuak*

Goi Inperioko bizilekuak, I-II mendekoak, bertako artzaintzearen lekuko. *Kokapen zehatzik ez dot idoro.


4.- Antonkobea, Arantzazu, Oñati.

Aterpe-kobea, IV-V aldikoa. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eben kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran.


5.- Aitzgaingo aterpe-kobea*, Oñati

Zeramika terra sigillata hispaniko arrunta, IV-V aldiaren amaierakoa. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eban kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran. * “Covacho de Aitzgain (Arantzazu)”. Ez dot inon idoro, horregaitik, “Atzgain” izeneko tokian ipini dot, Orkatzategiko hegalean, Arantzazutik hurrean.


6.- Iruaxpe III aterpe-kobea, Aretxabaleta

Terra sigillata paleokristaua, V-VI. aldikoa, lapiko-zatiak, betokoak, erbestetik ekarritako platerak, kristau erako apaidurakaz


7.-Atxorrotz (Aitzorrotz), Eskoriatza

Zeramika arrunta torneatua, txarrak edo boteilak, Akitaniatik ekarriak. Tontorrean Nafarroako gaztelu bat egon zan.


8.- Eskoriatza uria

Sarritan zeramika sigillata-zatiak agertu dira uriko toki desbardinetan. Seguruenik erromatar aldiko meatzetako jardueragaitik. Uriaren izenak berak erakusten dau burgingintzearen tradizinoa.


9.- Gatzaga, Leintz-Gatzaga

Ontzi erreak idoro dira, gatzaren hondarrak daukiezanak, orduko dorlak-edo. Halan, erromatar aldian Leintz-Gatzagan gatza ez zan egiten Añanan legez, ezpada ontzietan ura berotuta. Gaur egun be holantxe egiten dabe. IV-V aldiko hautuak edo geroagokoak. Erromatar aldikoa izan leiteken zeramika-zatiren bat.


10.- Meatzerrekako San Valerio baselaizea, Arrasate

Botozko idazkuna da, Valerio Tiro izeneko batek Dialco deritxan jainko bati eskaintza egiten deutsa (“Valerivs tirio dialco votum libens me rito”). Jainkoaren izenak, bertokoa balitz be, itxura indoeuropearra ei dauka. Euki leike lotura Garagartzako meatzakaz, erromatar egonlekua egoteko errazoia. Bitxia bada be, idazkuna Segobrigako bilduman egon da 1974tik, eta kudeaketak egin dira Gipuzkoara itzultzeko, Ez dakit jadetsi (lortu) daben.


11.- Ermittia aterpe-kobea, Deba

Zeramika terra sigillata, V-VI. Aldikoa. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eben kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran.


12.- Astigarribiako San Andres eleizea, Mutriku

Zeramika terra sigillata arrunta. Historialari batzuk uste dabe Astigarribia Tritium Tuboricum dala, Ptolomeok aitatutako uri barduliarra. Suposatzen da Deba ibaiaren ertzean egoala, baina espekulazino fonetikoen ondorioz lotu dabe Mutriagaz. Halanda be, frogatuta dago bertan X.mendean jentea bizi zala. Debakoa baino lehenago, ha izan zan Debako portua. Eleizeak leiho aurre erromaniko bitxi bat dauka, batetik, bere antxitasunaren froga, bestetik, Asturiasko erresumaren eraginaren barri emoten dauena, kontizu.


13.- Jentiletxeta II aterpe-kobea, Olatz, Mutriku

V-VI. aldiko metalezko objektua. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eben kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran.


14. Bolibar-Iruzubietako monetak

Datu gehiagorik ez.


15.- Goikolau hileta-kobea, Berriatua

IV-V aldiko hilobiratzeak, zeramika sigillata. Bestalde kobea Paleolitikotik Burdin Aroko arteko aztarnategia da, labar-grabatuak daukazana. Koba hau Elexpuruko poljeko urak egindako koba-konplexuan dago, eta bertan Paleolitikoko aztarnategi oso garrantzitsuak dagoz, berbarako, Atxurrako kobea, grabatuetan bakana.


16.- Lumentza aterpe-kobea, Lekeitio

Zeramika terra sigillata hispanikoa eta arrunta, baita hezurrean be ("acus crinalis") IV-V aldikoak. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eben kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran.


17.- Lekeitiko herrigunea

Egonlekua I-V mendeen artean hedatu zan. Azterrenik zaharrenak, I-II.mendeetakoak, itsas ondoko tokietan idoro dira, gaur egunean arrantza-portua. Izan be, erromatar-hondar gehienak itsasotik hurrean agertu dira. Gehien bat zeramika sigillata eta arrunta idoro dira, hainbat tokitan, hala uri barruan zelan kanpoan, berbarako: Arrantzaleen auzuneko goi-aldean, Santa Maria eleizaren eta Itsas Eskolaren inguruan, Santa Katalinan, Arranegin 2 zb.an… Udaletxearen ondoan, gauza garrantzitsu bi, material erromatarrez egindako betegarri bat, I-II aldikoa (Goi Inperioa) eta horma bat, seguruenik itsas barra bat.


18.- Illuntzar mendiko guda-kanpamentua, Aulestia eta Nabarniz

Illuntza mendiaren tontorrean, guda-kanpamentu baten azterrenak dagoz, 6.400 m2, beharbada kohorte birentzako bestekoa, hau da, 1.000 soldadutik gora eta setio-makinak gordetzeko lain. Hur-hurrean Arrola mendiko kastroa dago (Marulezako oppiduma), Burdin Aroko Bizkaiko herririk handiena, eta bera kontrolatzeko edo erasotzeko prest egongo zan kanpamentua, Bizkaiko konkistan. Ez da txiripaz izango gero hain erromatar gune handia Busturia aldean egotea, Bermeon-Sukarrietan-Foruan, Bizkaiaren bihotzean.


19.- Maruelezako oppiduma, Nabarniz

Burdin Aroko Bizkaiko herrigunerik handiena. Ondo-ondoan Illuntzarko erromatar guda-kanpamentua, bera kontrolatzeko edo erasotzeko prest kontizu, Bizkaiko konkistan. Ez da txiripaz izango gero hain erromatar gune handia Busturia aldean egotea, Bermeon-Sukarrietan-Foruan, Bizkaiaren bihotzean. Oppidumak (kastroak) badauka, tamaina ez eza, oso berezi egiten dauen ezaugarri bat: santutegia, akropolistik 700 bat metrotara. Zenbait erromatar gauza idoro dira, hala zelan brontzezko estatua txiki bat, errotarriak, eta terra sigillata.

20.- Aurtetxeko aterpe-kobea, Kortezubi

IV-V aldiko aterpea. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eben kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran. Bertan idoro dira beirazko zatiak, terra sigillata eta zeramika arrunta.


21.- Ariztiko hilobi-kobea, Ereño

IV-V aldiko ehorzketak. Hezur asko batu dira, ez gitxi umeenak. Interesgarria da, gainera, lurperatuak gaixotasun bat bera euki ebelako, seguruenik, zekale-ainoaren gixotasuna (infección del cornezuelo). Hatuetan agertu dira terra sigillata, zeramika arrunta, brontze txiki bi, monetak


22.- Sagastigorriko aterpe-kobea, Kortezubi

IV-V aldikoa. Erromatar moneta ugari batu zituzan Jose Migel barandiaranek 1958an, IV.aren bigarren erdikoak. Hazur asko be idoro dira. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eben kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran.


23.- Santimamiñeko aterpe-kobea, Kortezubi

IV-V aldikoa. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eban kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran.


24.- Andrabideko harrobiak, Gautegiz - Arteaga

Kareharri gorrizko harrobia ez eze, idazkun bi, hiletazko oroigarri bat, ara bat, danak I-II mendeetakoak. Argi dago inguruko harriak asko ustiatu zirala. Bertoko kareharri gorria Iruña-Veleiaraino heldu zan.


25.- Gerrandixoko aterpe-kobea, Ibarrangelua-Akorda

IV-V aldikoa. Inperioaren amaieran, segurtasun ezagaitik, hainbat herritarrek babeslekua bilatu eben kobetan, eta halan, aterpe-koba bihurtu ziran.


26. Kurtzioko baseleizea, Bermeo

Terra sigillata, II.mendekoa


27. Portu aldeko monetak, Bermeo

Portua dagratzean monetak idoro ziran, orain desagertuak. Bermeon jentea era egonkorrean biziko zan, gitxienez Goi Inperioan zehar, nahi-ta oraingoz ezin dan egonlekua non egon zan jakin.


28. Landabaso, Bermeo

Zeramikea


29. Portuondoko senadiko egonkelua, Sukarrieta

Egonlekuan, zeramika moltso bat agertu zan Pedernales munoaren iparraldeko hegalaren gainean, senadiaren gainean hatan be. Brontzezko txanpon batzuk be agertu ziran trenbidearen ondoan pala hondeatzaile batek egindako lanetan; horietako batean Faustina enperatrizaren nomena irakur eitekean, baina ez dakigu gaur egun non dagoazan.


30. Portuondoko portua, Sukarrieta

Kai-mutur erromatarra eta egonlekua Portuondoko senadiaren inguruan. I. mendearen amaieratik IV. mendera artekoak, gitxienez. Kai-muturra, metro bi zabal, marea oso baxua danean ikusten da.


31. Portuondoko monetak, Sukarrieta


32. Trisburuko nekropolia, Bermeo

Lauki formako gelaxkak dira, 15 m2-koak. Pertsonen errautsak eta gauza pertsonalak metatu ziren bertan. Azterrenen artean jantziak, oinetakoak, armak, apaingarriak, beirazko objektuak eta zeramikak dagoz.


33. San Gregorio eleizea, Forua

Gaitoka edo Triñe auzunean. Botozko ara bat idoro da, II.mendekoa, Ereñoko kareharri gorrizkoa. Gaur egun ur bedeinkatuaren uraska da. Eleizatik hur beste bat idoro zan, eta orain San Martin eleizaren eleizpean dago, hori be uraska.


34. San Martín de Tours, Forua

San Martin de Tours eleizea, Bizkaiko moltso arkeologiko nagusietariko bat da. Bizkaiko nekrololirik zaharrena eta garrantzitsuena da, erromatar Goi Inperikokoa (I.mendekoa). Gainera, sekuentzia arkeologiko-historiko osoa dauka, erromatarren garaitik gaur arte. Hatuetan idoro dira monetak, zeramika sigillata eta zeramika arrunta… Triñe auzuneko San Gregorio eleizatik hur idorotako ara be badauka, ur bedeinkatuaren uraska bihurtuta kontizu.


35. Forua, herrigunea

Bizkaiko erromatar monumentu nagusia da, bai hedaduran, bai kontserbazinoan. Kristo osteko I.mendetik IV.a arte iraun eban. Une hartatik aurrera, munoa hutsik geratu zan orduko ezegonkortasun politiko eta sozialagaitik. Nekazaritzako eta abeltzaintzako jarduerak ez eze, nabarmentzekoa da metalgintzan izandako jardueraren garrantzia. Kantauri Itsasoko portuakaz euki zituzan merkataritzako hartu-emonak, hala zelan Oiasso (Irun), Donostia, Zarautz, Lekeitio, Flaviobriga (Castro Urdiales, Portus Amanum) eta Akitaniako kostaldekoakaz.


36. Ginerradiko babes-kobea (edo “Peña Forua”), Forua

Ginerradiko aztarnategiak Bizkaiko zeramika-ondare garrantzitsuenetariko bat dauka, kantitatez (Sigillata terraren 1720 zati) eta kalitatez, batez ere Behe Inperiokoa, (IV. mendearen bigarren erdialdekoa eta V. mendearen erdikoa), terra sigillata hispaniar apaindua gehiena, eta terra sigillata gris estanpatua. Gainera, brontzezko eskultura txiki bat ere idoro da (65 mm), Isis Jainkosa egiptoarraren eta Fortuna Jainkosa erromatarraren ezaugarriak daukazana, beharbada II. mendearen bigarren erdialdekoa, baina erromatar aro berankorreko ara batekoa be izan leitekeena. Ginerradiko kobako aztarnategia harrobi batek hondatu dau, beste batzuk bezala. Gora Euskadi!


37. Bizkaiganako Santa Krurutze, Errigoiti

Hilarria, baseleizearen leiho baten gainean, Eusko Jaurlaritzaren Ondare webgunearen arabera erromar aldikoa. Erdi Aroko nekropolia.


38. Sakonako altxortxua, Errigoiti

Sakonako monetak (”tesorillo”), Bizkaiganetik hurrean idoro ziran. IV.mendekoak.



ERREFERENTZIAK

Besteak beste

Geografía romana de Gipuzkoa, Bertan 17, http://bertan.gipuzkoakultura.net/es/17/es/3.php

Roma en Gipuzkoa (ss. I a.C.-V d.C.). Elena Torregaray Pagola. https://www.vitoria-gasteiz.org.es/ROMA-EN-GIPUZKOA.htm

ONDAREA, webgunea, Eusko Jaurlaritza (EAEko ondare arkeologikoaren datuak)

Arkeohistoria Triskel. Rutas arqueológicas e históricas para conocer nuestro pasado.

El uso de la cueva de Arlanpe (Bizkaia) en época tardorromana, Archivo Español de Arqueología 2012, 85, págs. 229-251 ISSN: 0066 6742 doi: 10.3989/aespa.085.012.013,

Asentamientos romanos en la costa vasca y Flaviobriga, Aitzol Altuna Enzunza, Lehoinabarra, https://lehoinabarra.blogspot.com

Cuevas sepulcrales de Vizcaya. Excavación, estudio y datación por el C 14. Juan Maria Apellaniz, Ernesto Nolte, MUNIBE, Donostia, Sociedad de Ciencias Naturales ARANZADI Año XIX - Números 3/4 1967 - Páginas 159-226,

Arqueología e historia del período romano en bizkaia (1972-2002), Ana Martínez Salcedo
KOBIE (Serie Anejos). Bilbao Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia, N.º 6 (vol. 1), pp.353 a 370, año 2004. ISSN 0214-7971
Web http://www.bizkaia.eus/kobie

El poblamiento de epoca romana en lekeitio (bizkaia): contextos estratigráficos y secuencia cronológica, Iñaki Pereda García, KOBIE (Serie Anejos). Bilbao Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia N.º 6 (vol. 1), pp. 411 a 424, año 2004. ISSN 0214-7971
Web http://www.bizkaia.eus/kobie

https://www.urdaibai.org/es/arkeologia/erromatar2.php