LEA-ARTIBAIKO BAZTERRAK. Bolibar-Astarloa-Kortaguren-Ziortza-Bolibar PR-BI 28

PR-BI 28 ibilbide honek badau interesik, paisaiagaitik batez be, eta osteratxo erreza egiteko aukerea dalako. Zoritxarrez, emoten dau gitxitan ibilia dala, nahi-ta, ganera, Iru Erreketa txokotxu polita ikusteko aukerea emon, eta ikuspegi ederrak izan, Oiz mendiaren hegalean. Beharbada arrazoia izan leiteke bidearen zati luze samar baten —Iru Erreketatik Kortagurenera— dagoan basatza hutsa, ganaduak eragindakoa, oso deserosoa, eta ia gainditu ezinezkoa lupetzan oinak orkatilaraino sartu barik. Eta zatia ez da laburra.

Ibilaldia egin guran basatza ebitau beharrez, aukerea izan leiteke sasoirik lehorrenean etortea, agorrilaren (irailaren) amaieran eta urrian hatan be, orduan, baleitekelako lupetza gogor idorotea. Hau egiten badozu, ez litzateke ideia txarra Bolibarren ordezko oinetakoak ixtea, eta motxilan polainak eroatea, basatzan janztearren.

Beste aukera bat litzateke, Iru Erreketara jatsita edo jatsi barik, Iru Errekarantz jo aurreko bidekurutzean, Kortagurenera doan basa-bidetik segitzea, sakonera jatsi barik. Hori be urrian-edo egitea komeni, hor be lupetza handia egon leiteke eta.
Guztiagaitik be, ibilbideak merezi dau, eta halan, aukera bat edo bestea hartuta, penagarria litzateke PR-BI 28 alferrik galtzea.


INFORMAZINO OSAGARRIA

"KORTAGUREN", KORTAK ZER IZAN DIRAN

XIX. mendea arte, gitxi gorabehera, gure mendietako abeltzantza "korta" (mendebaldean) eta "saroi" (sortaldean) izenekoen aranera antolatzen zan. Hortik sortaldeko saroi, sarobe eta antzekoez sortutako leku-izenak, eta mendebaldeko Kortazar, Kortabarria, Kaltzakorta, Ganekogorta…, leku-izen, baserri eta abizenak.

Kortak zugatz bako inguru borobilak ziran, non abereak abaroan gordetzen ziran, Erdian mugarri bat egoten zan, kortarria, eta beste harri txikiago batzuk borobilaren zirkulua markau eta zarratzen eben, hau da, kortearen zirkulua. Kortarriaren goialdean marra batzuk markatzen eben zirkuluko harrien kokapena (ikusi argazkia).

Sarritan etxola edo bordaren bat egoten zan, urteak joan eta etorri baserri bihurtu zana; seguruenik hainbat baserriren sorrera (Kortazar, Kortabarria…). Kortatik mendiko larrak banatzen ziran.

Kortarri gehienak desagertu diran arren, hondino idoro daitekez gure mendietan, batzuetan herrietatik ez urrun, eta ganera, zerutik kortak egondako toki asko igarten dira, borobil handiak, mendeetan zehar lurrean bere marka eragin dabe-eta, nahi ta eremu horreetan denetariko landarak sartu diran.


IRU ERREKETA ETA 1985EKO HEGAZKIN-ISTRIPU IZUGARRIA

Mendi-hegalaren sakon honetan, ibar barrenean bideak Iru Erreketa errekatxu zeharkatzen dau. Txokotxua polita da, nahi-ta ez izan batzuk esaten daben baizen zoragarria. Zeharkatu eta laster agertuko jaku Kortagunera baino lehen dagoen basatza jasangatxa.

Tokiak badau beste gai interesgarria. 1985ean jazo zan istripu lazgarria: 148 hildako, egoazan pertsona guztiak.

Alhambra de Granada eritxan 727 boeinga oso baxu joiala, Oiz mendiko komunikazino torrearen kontra jo zeban. Antenak 40 metro neurtzen eban. Segidan, hegazkinak lerro zuzen bat egin eban pinuen artean, 950 metroz, eta Iru Erreketara errekara heldu zan. Errekearen sakon honetan hondio hegazkinaren hondakinak geratzen ei dira. oraindik.


ZIORTZA-BOLIBAR

Udalerriko aztarna zaharrenak erromatar garaikoak dira. XI. mendean erlijio-gune txiki batzuk sortu ziran, hala zelan Arta, Bolibar eta Ziortza.

Erdi Aroan Ziortzako Kolegiata nabarmentzen da. Ziortza (Zenarruza) 1082. urtean agertu zan lehenengoz dokumentu idatzietan. Halan be, tradizinoz esan da 968. urtekoa dala bertako eleiza.

XVIII. mendean, Konbentzioko gerran (1793-1795) Markina eta Busturiako merindadeetako konpainiak Ondarroako uria babestera joan ziran.

XIX. mendean, Bigarren Gerra Karlistan (1872-1876), Santa Kruz Apaiza eleizate honetara etorri ei zan.

XX. mendeko bigarren erdialdean, 1969an Markina-Xemeingo udalerriak anexionau eban, eta halan segidu eban 2004a arte. Orduan udal barria sortu zan, 2005ean, Ziortza-Bolibar izena harturik.

Aspaldi-aspalditik, artzaintzak garrantzia Itzela euki dau Bolibarko larre eta basoetan. Antxinako artzain korta borobilen oroimena toponimoetan gordeta geratu da: Gortaguren, Maskagakorta… Bazkarako lurrak ziran kortak, erdiko kortarriaren inguruan borobilean eginak.

-Santo Tomas eleiza eta Coromotoko Andra Mariren kapera
Erdi Arotik datorren altxorra da. Nabe bakarrekoa da, eta gurutze-ganga dauka. Gotorleku-eleizaren egitura dauka, bi dorre zilindrikoak emonda. Barruko erretaula neoklasikoa da, San Tomasen irudia daukana.

Atarian Coromotoko Andre Maria Venezuelako zaindariaren kapera eregi zan 1959an, lehenago egoan beste baten ordez.

Bolibarko eleiza eta Ziortzakoa lehia gorrian ibili ziran hainbat urtetan, lurraldearen kontrola lotzearren. Azkenean, 1380an, Juan I Bizkaiko Jaun eta Gaztelako Erregek Ziortzari Kolegiata izaera emonda, Bolibarkoari nagusitu jakon.

-Longa Jeneralaren Monumentua
Plazan bertan, frantsesen aurkako Independentzia gerran nabarmendu zan jeneralaren orotzarria (1783-1831), Tomas Martínez Arteaga eskultoreak egina.

-Madalena baseleiza (Zeinka-Zearregi auzunea)
Ermita gotikoa. Hegoaldeko eta mendebaldeko fatxadetan bi arku-zorrotzek iraun dabe. Nabarmentzen dira Maria Madalenari eskainitako altare nagusia eta irudi herrikoiak. Ermitaren alboko bolatokian "hiru txirlo" jokoa egiten da.

-San Pedro baseleiza (Arta auzunea)
Ermita honen absidean harearriz eginiko leiho aurreerromaniko bat dago. Atarian, baseleizara sartzeko arku-zorrotza ikusi daikegu. Barrualdean, presbiterioan zurezko erresel bat -zerua- eta San Pedroren irudia.

-San Lorenzo baseleiza (Arta auzunea)
Barroko garaian handitutako ermita da nahita jatorria gotikoa izan. Erretaula nagusia, barroko erakoa, San Lorentzori eskainita dago eta alboko erretaulak San Jose eta San Ildefonsori.

-Emeterio eta Zeledonio Santuen baseleiza (Pertokiz. Arta auzunea)
Ermita herrikoia, oin errektangeluarra daukana. Baseliza honetan Anitxu baserriko kideak lurperatu ziran 1597ko izurrite baten ondorioz. Ermitaren alboko bolatokian "hiru txirlo" jokoa egiten da.

-Santa Luzia baseleiza (Gerrika)
Auzo honetako baserri batzuk Munitibarko udalerrikoak dira, eta beste batzuk Ziortza-Bolibarrekoak, eta horrexegaitik sartu dogu hemen, jakinda baseleiza bera Munitibarrekoa dala.
Iturriza historigileak esan eban Ziortzako eleiza baino lehenagokoa izan leitekela, baina 1960an barritu eben, ondo barritu be: Terrazoa jarri eben beheko terrakotazko harlauzen ordez.

Gaurko baseleiza neoklasikoa dan arren, indusketak erakutsi dabe aurre-erromaniko baten tokian dagoala. Halan, nabarmentzeko modukoa da hondino antxinako eleizaren arrastoa ikusi ahal dogula: leiho aurre-erromanikoa, X-XI. mendeetakoa. 1986an idoro eben, eta eleiza barruan dago gordeta. Aurre-erromaniko gitxi dago Bizkaian, eta sarritan, oraingoan bezala, eraikuntza barriagoetan iraun daben leihoak izaten dira.

Eleizaren inguruan Erdi Aroko hilobiak idoro ditue, erromanikoak, antza danez, Ziortzako klaustroan eta Bilboko Museo Arkeologikoan jasota dagozanak. Behe Erdi Aroko ateburu bat be badago, jatorriz, hilobi baten harlauza.

Indusketetan X-XI.mendeetako eleiza baten aztarnak atera ditue argira, baita ortusantua be, non zulodun harlauzak –inguru honetan berezkoa ei dana− eta harrizko hilobia, seguruenik herriko nagusi batena. Badagoz VIII. eta IX.mendeetako hilobiak be, eta harrian egindako ulertzen ez diran zulo batzuk. Hezurdurak be agertu dira. Batek eraztuna eukan eta brontzezko uztai bat.

Garautegi bat be idoro dabe, komunala, Bizkaiko zaharrena, X. eta XI.mendeen artekoa, seguruenik eleizari ordaintzen jagon hamarrekoa gordetzeko.


-Ormetxe baserria
XVIII. mendeko baserri honek puntu-erdiko arku bi erakusten ditu. Arku bien artean dagoan zutabean ur bedeinkatua gordetzeko zuloa dago.

-Lezartza baserria
Baserri honek ez dauka ataririk, eta dinteldun sarrera dauka. Atzeko fatxadan eguzki irudiak, aingeru musikariak inskripzioak, Santiagoren irudia eta barroko erara landutako hainbat gai dagoz.

-Arizpe baserria
XVII. mendeko baserri honetan ikusi daiteke garaiko ataria eta egitura nolakoak ziran.

ZIORTZAKO KOLEGIATA

Kondairak dino 968ko Jasokunde Egunean, bertoko fededunak Gerrikako Santa Luzia eleizan egozala. Meza entzuten egozala, arrano batek eleiza horretako hilobi batetik garezur bat hartu eban, atzaparretan eroan, eta Ziortza gainean laga ei eban, sasien ganera jausten itxita. Bertan Hantxe eregiko zan eleiza. Bizkaian egon dan kolegiata bakarra, gaur egun monasterioa dana. Ahozko tradizinoak konteten dauena harri gainean landuta geratu da: Ziortzaren armarrian arrano agiri da, garezurra atzaparretan.

Eleiza: Jatorrian XIV. mendekoa da, gotiko estilokoa. Barruan, Bizkaiko organo aspaldikoenetakoa gordetzen dau. Azpimarratzeko modukoak dira Eleiza barruko eta atariko eskultura eta taila moltsoa.

Klaustroa: Berpizkunde garaikoa.

Mendebaldeko atea: Erlijio gunerako ate nagusia da, puntu erdikoa; Muxika-Butroi familiaren armarria dauka.

Siortaldeko atea: Armarri bera ageri da honetan, baita aipatutako arranoa eta garezurraren irudia era.

Antxinako erromesen ospitale zaharra: Berreregi egin da azken urteotan, eta ibiltarientzako ostatu izateko egokitu. Kostatik igarotzen dan Done Jakue bidearen munarri garrantzitsuenetarikoa da Ziortza, eta Bolibar herritik kolegiataraino jatorrizko galtzada edo bidarria gorde da.

BOLIBAR ETA SIMON

Bolibarreko Simon, Simón Zaharra, "askatzailearfen" bosgarren aitona, Errementarikua baserriko semea, maiorazgoagaitik, Ameriketara joan zan, Santo Domingora, XVI. mendearen erdialdean, eta amaieran itzuli zan Bolibarrera kaparetasun-froga jadistera; lortu ostean Ameriketara itzuli zan. Simón Bolívar 1783an jaio zan Venezuelako uriburuan.

Venezuelako gobernuak Simon Bolívarren omenezko oroitarria ezarri eban 1927an Bolibarreko plazan, Pedro Ispizuak egina. Geroago, 50eko hamarkadan, Bolibarreko herri eskola eregiteko diru laguntza emongo eban Venezuelak, baita frontoia beraa be. 1983an edegi zituan ateak Simón Bolívar museoak.