LEA-ARTIBAIKO BAZTERRAK ETA BIZKAIKO BASOAK. Gizaburuagatik Onizko artadira eta Airoko pagaditxura

Airoko pagaditxua Nabarniztik hurrean dago, eta bertara heldu daiteke Illuntzarrera zoazala; horregaitik Nabarniztik heltzea da ohikoa. Geu, barriz, Gizaburuagatik abiatuko gara, eta holan aukerea eukiko dogu ikusteko Bizkaiko inguru hau behinola estaltzen eben basoen azken azterrenak, lau hatan be: ibaiertzeko basoa, Learen ibarrean, artadi kantabriarra, aldatzean, baso mistoa, eta goialdean pagadia.


BASOAK

IBAIERTZEKO BASOA. Gizaburuagatik irten eta atoan Learen bidera (Lea ibilbidea) sartuko gara, eta hantxe egingo dogu topo ibaiertzeko basoagaz, non haltza nagusitzen dan, eta bardin Bengoleako eraikin zaharren moltsoan (jauregia, errota, burdinolea).

ONIZKO ARTADIA (ARTADI KANTABRIARRA). Aldatz gora goazala —ibilbide honen biderik gehiena zementuzko basa-bide baten egingo dogu—, artadi kantabriarraren zati bat zeharkatuko dogu, gure kostaldetik hurrean hain ugaria, kareharrizko beheganean sustraitzen dalako. Bidean jarritako hiru idazkunek emongo deuskue artadi honen informazino oso interesgarria.

Oso bitxia da lur lehorretako baso hau gure kostaldean idorotea. Klima epelagoa eta lehorrago baten lekukoa da. Izan be, kareharrizko lurretan ura arrakaletatik behera sartu eta desagertzen da. Halan, gune eguzkitsu eta ondo drainatutako beheganean dago, mendi karstikoetan.

Itxura danez, orain lau mila urte ez zan oso ugaria. Lehenago berton bizi ziranak ez eben artea erabiltzen sua egiteko, oso erregai ona izan arren, bai ostea haretxa eta leizarra. Ganera, polenaren azterketak urritasun hori berretsi dau. Antza, orain lau mila urte Bizkaiaren mendebaldetik hasi zan hedatzen. Ostera, gero, ehundaka urteetan, eurrez erabili izan da ikatz bihurturik halan etxeetan zelan burdinoletan. (Behean artadi kantabriarraren ganeko informazino gehiago)

BASO MISTOA. Goialderantz ailegatzeko gutxi dogunean, baso mistoaren gune txiki bat idoroko dogu, non bestak beste haretxak, leizarrak, gaztainondoak… dagozan.

AIROKO PAGADIA. Goialdera heldu eta behingoan, zabalgune baten, padaditxu bat ikusiko dogu, baina ez da Airokoa. Handik kilometro erdira, baso-lanen bide zabalez ibilita, Airoko baserri hondatura helduko gara, eta bertako mendi-hegalean idoroko dogu Airoko pagaditxu apala.


“DEABRUAREN ATZAMARRAK” ONDDO ARROTZ ETA BITXI BAT PAGADIAN

Clathrus archeri, “Deabruaren atzamarrak” Australia eta Zelanda Berritik sartu jaku, eta gaur egun zabalduz doa Europan eta Estatu Batuetan. Iberiar Penintsulako kantauriar isurialdean sarritan ikusten da, batez ere hostogalkorreko basoetan, ibai eta erreketatik hurrean.

Frantzian, Lehenengo Munduko Gerraren hasikerakoa da lehenengo aitamena, eta horregaitik ustea izan da ze Autraliako gudarien zaldien bazkan etorri zala; beste teoria bat da Australiako ardiakaz batera bidaiatu dauela.

Itxura bitxia dauen arren, bitxiena da botatzen dauen usain hatsitua, gorpu ustel baten antzekoa. Hats horrek eta “garro” haragitsuak mamarroak erakarten ditue, eta haretxek zabaltzen ditue onddoaren esporak.


ARTADI KANTABRIARRA

Baso hosto-iraunkorreko basoa da berau, hostoak beti berde daukazana, baso iluna. Artearen hostoak lurrinketea ebitatzen dabe, lehortasunera egokiturik, ez dabelako transpirazino bidez urik galtzen, eta hotzari be aurre egiteko prestaturik dagoz. Era berean, sustrai gogorrak hatxen arrakaletan sartuta gogor oratzen deutsie lurrari. Hori guztia dala kausa artadi kantabriarra oso garrantzitsua da bai biogeografiaren aldetik bai ekologiaren aldetik, ze, bertan, arean be, habitat horretara bereziki egokitutako fauna eta landarak bizi dira.

Artadia baso trinkoa eta korapilatsua da, argi gutxi eta gerizpe handia daukana. Ez dauka altuera handirik, baina zugatzen enbor dentsitate handia izaten da, baita lianen dentsitate handia be; horregaitik dagozan moltso gehienak gazteak dira. Goiko eremuan ia artea bakarrik egoten da, gehienez be ereinotzak edo gurbizak lagunduta, arteagaz lehian, batez be soilguneetan eta ertzetan. Landara horreek be hosto iraunkorra daukie, ez dabelako udagoienean galtzen.

Arteak ez bezala, lianak oso garaturik egoten dira, enborretik gora igo eta zugatzen adaburuetara heltzen dira eta. Huntzen hostoak zugatzen enborrak inguratu eta hosto-estalki trinkoa osatzen dabe, sarritan, baita artadiko lurzorua be.

Endalaharra (Smilax aspera) delako liana espezie garrantzitsuenetariko bat da gure artadietan. Haren zurtoin arantzatsuak gortina trinkoa osatzen dabe zugatzen adaburuko adarretatik esegita. Gortina hori zarratua eta arantzatsua da, eta sarritan, basopeko espazio guztia betetzen dau, lurzorura heldu arte. Horrela, ia ezinezkoa izaten da artadian zehar ibiltea.

Argi urrian, lur hezetako landara parasito bat bizi da, sustraien parasitoa hatan be, hostorik bakoa, artadi barruan txoko helduak egoteari eskerrak: Latharaea clandestina. Lora moreak daukaz, txortan baturik.

Artadi kantabriarretan hainbat animal bizi dira, eta uste dot mendi honeetako artadian be ez dirala faltako, hala zelan, hegaztietan, txepetxa, txantxangorria, txinbo kaskabeltza, Urubia…, eta ugaztunetan, azkonarra, basurdea, orkatza, urtxintxa, azeria, satitsua, lursagu gorria, basasagua, soro-muxarra…, -anfibioetan, apo arrunta, igel arrunta…, narrastietan, zirauna, Schreiber muskerra, horma-sugandila, Eskulapioren sugea (Zamenis longissimus).

Koleoptero fitofagoei jagokenez, Urdaibaiko ikerketa batek (2005) erakutsi eban bertan 195 espezie bizi zirala.

Informazino-turriak:
https://www.urdaibai.org/es/ekosistemak-artadi.php
https://www.bizkaia21.eus/fitxategiak/09/bizkaia21/Territorio_Sostenible/dokumentuak/20130305135638093_Bosques_de_Bizkaia_encinar.pdf?hash=f51478b5e91ccc013eaf8d3ca0e0c855


MENDIA ETA HONDAMENDIA

Basotxu gune txikiok erakusten deuskue behinola gure mendiak zelakoak izan ziran. Baina triskantzea ez da gelditu ez eten. Kanpoko pinuei eukaliptoak alkartu jakez, eta halan, bazterrean baizen ez dira geratu bertoko basoaren azken gunetxuak, eta gaitzerdi holakorik geratu bada.

Ezin aurreikusi daikegu gizartean nahi erakundeetan basoa albait gehien leheneratzeko politikarik, egitasmorik, borondaterik. Horrezaz oso bestera, mendira urteten dogunean, Lea-Artibain eta nongura, baso-lanen triskantzak dakuskuz han eta hemen, eta sarritan baso gunetxu horreek, azkenak, zaindu barik, nahita Airoko pagaditxua bezala, errotulu bidez nabarmendu, aldarrikatu eta balioetsiak izan.

Hondamendi honen sinbolo dogu, kontizu, Airoko baserria bera, eta haren inguru osoan dakuskun lur harrotua. Eta gutxi eretxi badeutsagu ausiabartza horri, hara non Airoko pagaditxua bera daukagun zain triskantzearen zarrada indartzeko. Arean be, laster ikusiko dogu zelan ez dan buruko minik egon basa-bide narrasa pagadian zehar sartu eta bere lurrak iraultzeko. Aiko eko-kontzientzia! Aiko jasangarritasuna eta eko-aurrerapena!


BENGOLEAKO JAUREGIA, BURDINOLEA ETA ERROTA

Bengoleako multzoak lehengo boterearen antolakuntzea erakusten dau, nahi eta eleiza falta jakon: jauregia, XVI.mendeko dorrearen ordezkoa, estilo barrokokoa, errota-burdinolea eta zubia. Errota-burdinolea XVIII.ekoa ei da.

Errota-burdinolea bikotea interes handikoa da, ze, oso ondo kontserbaturik egoteaz ganera, Pedro de Villarreal de Berrizek administrau eban, emaztearen izenean. Arean be, Lekeitioko jaun horrek, Euskal Herrian izan zan noblezia ilustratuaren ildotik (gogoratu Real Sociedad Vascongada de Amigos del País eta Bergarako Seminarioa), argitaratu eban makineria eta ingeniaritza hidraulikoaren lehenengo gidaliburua, Espainian behinik behin. Halan, instalakuntza gehienak barritu ebazan. Burdinolea, teknologiaren ikuspegitik, Euskal Herrian ezagutzen diranetatik konplexuenetariko bat da.



ZER GEHIAGO IKUSI GIZABURUAGAN

Herriaren izena da lehenengo gai bitxia, emoten dauelako “giza buruen lekua” esan gura leukela. Juan Ramón Iturrizak (1885) batutako ahozko tradizino baten arabera, antxinan, Ibaibaso zan lekuaren izena, baina X.mendean bertan burruka latzak izan ei ziran bizkaitarren eta frantsesen artean, eta ebagitako buru ugariengaitik emon ei eutsen izen hori tokiari. Ez dau emoten oso fidatzeko moduko azalpena.

XVI.mendea arte ez da Gizaburuagaren aitamenik. 1519an León X. Aita Santuak bula batez baimena emon eutsen Gizaburuaga, Ispaster, Amoroto eta Mendexari Lekeitioko Santa Mariatik berezi eta bakotxak bere parrokia eukitzeko. Orduko Bizkaian parrokia eukana eleizatea zan, eta halan, beregaina baita administrazinoaren aldetik be.

OIBARKO ANDRE MARIAREN BASELEIZA
XVIII.mendeko eraikuntza barrokoa. Barruko Andra Mari gotikoak badau garrantzirik.

OIBARKO UBEGIA
Apurtxu bat gorago, errekaren ondoan, errepidetik urteten dauen bide zabalaren ondoan dago. Ubegia bera da errekaren hasiera. Kobatxu batetik urteten dau, bertako kondairen arabera, laminen eremua (laminen kobea ei da).

SANTA KATALINA ELEIZA
Eraikuntza gotikoa baina osagai errenazentistak be daukazana. XVIII. eta XIX.mendeetan berreregi ostean ezaugarri neoklasikoak hartu zituan. Alderik zaharrenak sarrera nagusian dagoz. Kanpandorrea, barriz, klasizista da, XIX.ekoa. Barrukoa kanoi-ganga batek estaltzen dau, eta puntadun arkuak daukaz alboetan. Absidea itxura gotikodun kurutzeria batek estaltzen dau, eta garaipen-arkua erdi-puntukoa da.

Erretaula nagusia 1806koa da. Eleizak pulpitu egurrezkoa dauka, XVIII.aren amaierakoa edo XIX.aren hasierakoa. XVIII.mendeko bateoarria eta natibitate polikromatu bat.

ERROTATXU ERROTEA
Errota bi dagoz Gizaburuagan, baina ez dagoz geu ibiliko garan inguruan. Halanda be, ezin aitatu barik itxi. Errotatxuren urtegiaren ingurua ederra da. Makinetatik batzuk irauten dabe, baita noria eta estoldea be. Bada beste errota –edo bolu− bat, Urgitxi izena jakona, baina txartoago iraun dauena.