LEA-ARTIBAIKO BAZTERRAK eta BIZKAIKO BASOAK. Otoioko artadia Ispastertik

Otoio mendiko hegalak behinola artadiz beterik egoazan, kostaldeko kareharrizko mendietan izaten dan lez, gaur, ostera, asko galdu dira eta, ohikoa dan bezala, erbesteko zugatz ugari sartu dira artadiaren ordez. Halanda be, hondio badago Otoion artadirik, batzuetan gune sakabanatuak diran arren. Zelangura be, Otoiok, itsaso gainean dala, bazter ederrak erakusten deuskuz, eta zugatz exotikoakaz (insignisak, eukapliltoak, haretx amerikarrak…) batera bertoko zugatzezko basotxu mistoak ere badaukaz.

Ispastertik igoera erosoa dogu, baina goialdea arte ez dogu arterik idoroko, eta tontorrera heltzeko azken aldatsa arte ez gara artadian sartuko. Tontorretik Lekeitio aldera aldats pikean behera joko dogu, gehienbat pinu eta haretx amerikar artean, baina itsas aldera bazter ederrak dakuskuzala. Artadia be izango dogu ikusteko.

Lekeitio aldeko hegaletik Ispasterrera itzultzeko aukera bi doguz, laburra eta apur bat luzeagoa. Laburrez, artaditxu baten zehar igaroko gara Zatika (Artika) auzorantz; luzeak aukerea emongo deusku itsasertzean artadi barruko inguru polit bat zeharkatzeko. Waitpointa dago aukera biok banatzen diran gunean.

Artika (Zatika) auzoan Ispasterrera doan PR bideari lotuko gaiakoz, gorantz, harik eta dolina handi batera heldu arte. Dolinak, zoritxarrez, erbesteko zugatzak haruta dagoan lez, galdu dau osterantzean izango leuken sarma.

Dolina goititu eta handik behera laster helduko gara Ispasterko Kortazar auzunera, eta atoan Ispasterko eleizara.

OHARRA: Trakaren zati bat (aukera bien arteko loturea) bikoxtuta dago. Benetako luzerak honeek dira: Laburrarena, 6,3km, Luzearena, 7,9km.


INFORMAZINO OSAGARRIA

ARTADI KANTABRIARRA
Itsasotik hurran, kareharrizko munoetan hazten da. Baso hosto-iraunkorreko basoa da berau, hostoak beti berde daukazana, oso sarria eta trinkoa, baso iluna. Klima epelagoa eta lehorrago baten lekukoa da. Gune eguzkitsu eta ondo drainatutako beheganean iraun dau, mendi karstikoetan. Izan be, kareharrizko lurretan ura arrakaletatik behera sartu eta desagertzen da. Artadi kantabriarra oso garrantzitsua da bai biogeografiaren aldetik bai ekologiaren aldetik, ze, bertan, arean be, habitat horretara bereziki egokitutako fauna eta landarak bizi dira.


MENDI KARSTIKO HONEEK ZELAN SORTU ZIRAN

Bizkaia eta Gipuzkoako mendi gehienak sortu ziran Iberiar plakak plaka eurasiarragaz talka egin ebanean (Orogenesi alpetarra), presinoaren ondorioz jagi ziran eta. Hori orain dala 80-5 miloi urte artean jazo zan. Prozesua ikusi daigun.


LEHENAGO ITSAS TROPIKALA IZAN ZIRAN

Gaurko Bizkaia eta Gipuzkoa itsaso tropikal baten azpian egon ziran orain dala 200 eta 40 milioi urte bitartean. Kostaldea Asturiasen, Errioxan eta Teruelen zeuden, eta lurralde horietan lurreko dinosauroek beren aztarnak utzi zituzten.

Jurasikoaren aldian, orain dala 200-150 miloi urte bitartean, klima subtropikalak uretan bizitza ugaltzea eta kare-oskolak ugaritzea erraztu eban. Itsas hondoetan dekantatzeak kareharrizko ore buztintsu bat sortu zuen, eta hortik sortu ziran hatxak eta harriak ikusi daitezkez Aralar mendilerroan, Tolosa inguruan, Errezilen, Okaren estuarioaren sortaldeko ertzean, Kanalan (Gautegiz-Arteaga) edo Kezparro mendian (Montoria, Urizaharra).


ANBOTO, AIZKORRI, UDALATX…, ARREZIFE FOSILDUETATIK SORTU ZIRAN

Baina orain dala 130 - 100 miloi urte bitartean (Beheko Kretazeoa), itsas hondoa ostera be hasi zan arrakalatzen, Iberia Eurasiaren plakarantz biratzen ebilan bitartean, Bizkaiko antxinako Golkoa edegi ahala. Mobimentu horrek itsas hondo irregularra sortu eben, bloke altu handiak eta sakonera handiko ildo hondoratuak eukazana. Bloke garaienak lurrazaletik hur egozan, eta koralezko arrezife handiak sortu ziran hareen gainean. Benetako islak eta koralezko atoloiak ziran.

Fosilen kokapenari esker, gaur egun be zehatz berreregi daikegu erraldoi koralino hareen forma gure kareharrizko mendien formagaz identifikaturik.

Arrezife horreek kolore gris argiko kareharrizko arroka bihurtuko ziran, itxura masiboa eukiko eben. Lekukoak dira Armañon mendilerroko gune batzuk, Anboto, Aizkorri, Itxina, Txindoki, Udalatx, Hernio, Izarraitz, Arno edo Ogoño lurmusturra, besteak beste.

Bitartean, hegoaldean, dinosauroak Burgos, Soria eta Errioxako kostaldeetan ebiltzan, hezegune handien eta hareazko lautaden gainean.


GURE MENDIAK AZKENEAN ZUTUNIK

Orain dala 80 milioi urte (Goi Kretazioa) Orogenia Alpetarraren talka handia hasi zan. Iberiaren errotazinoak Europako kontinenteagaz talka egitera eroan eban, eta Pirinioak eta euskal mendiak jagi ziran. Izan be, talkak itsas hondoan milioika urtetan metatutako sedimentu guztiak deformau eta altzau eragin zituazan.

Gure inguruan Pirinioak jagitea eragin eban fase nagusia orain 45 milioi urtze hasi zan eta orain dala 5 milioi urte arte iraun eban (Eozeno eta Oligozeno). Kareharrizko mendiak, halan zelan Los Jorrios, Anboto, Aizkorri, Aldamin, Lekanda, Itxina, Txindoki, Udalatx, Hernio, Izarraitz, Arno…, antzinako koralezko arrezifeak, zutunik jarri ziran.


ITURRIA:
Asier Hilario Orús, La memoria oculta de la tierra vasca. Geodiversidad, Eusko Jaurlaritza, Vitoria-Gasteiz, 2020.
https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/geologia/es_def/adjuntos/GEODIVERSIDAD_web.pdf



ZER IKUSI ISPASTERREN
San Migel parrokia
XVI.ean eregia, baina XVII eta XIX. mendeetan zatika ostera be jasoa. Eleizaren forma manierista da, Errenazimendukoa, gangak, ostera, gotikoak, nahiko gatxak diran kurutze-konbadurakaz. Bentana biforak (“ajimez”, hots, bikoxtutako lehioak) daukaz, politak. Torrea neoklasikoa da, XIX.ekoa. Sarrera nagusia torrearen azpian dago, eta erdi-puntuko arkua dauka. Tenpluak gainera ingurua osoko arkupea dauka, ederra.

Migel Deunaren irudia barrokoa da. Barruan sei erretaula daukaz, nagusia, kalbario polikromatu bakoa. Epistolaren aldean XVIII.eko pulpitua gordetzen dau, ahots-itzulkinagaz (“tornavoz”, hots, pulpitu ganean jarten eben txapela baten modukoa, ahotsa hobeto zabaltzeko).

Arana jauregia
Jauregi barrokoa da, hornidura bakoa. Aurrekaldean, alboetan, torre bana dauka.
Hauxe da eskualde honetan estilo hau dauen eraikin bakarra, estilo hori arruntagoa dalako Enkartazinoetan.

Ogellako hondartza
Ogellako hondartzan duen berezitasun nagusietako bat urtero itxuraz aldatzen dela da, gainaldeak erakusten duen are kantitatea korronte, marea edo klimatologiaren arabera aldatuz.


Erkiaga Erdikoa baserria
1500. urte inguruko landetxe gotiko tipikoa da, baina gero aurrealdean atal barroko bat gehitu jakon, behebarruagaz. Honek honako eskaintza daroa: “1788an Domingo de Bollarrek egin eban”

Aixeder errota
Eraikinak baino ez dau iraun, makineria galdu dalako. Bolu honek denbora laburra emon eban beharrean. 1723. Urtean eregi eben eta 1751.ean gelditu. Gero hegalak kendu, makineria saldu eta barrualdea birgaitu egin zan etxebizitza txikia bihurtzeko.

Zubieta jauregia
Lekeitiotik hurrean, itsasadarrean dan eraikin bikaina. Hango jaube emakumezkoen irudiak Goyak margotu zituan, eta Bilboko Arte-museoan egon dira ikusgai. Eraikin barroko bikaina da, barruko patio baten inguruan antolatua, Bizkaian ugaria ez dana. Aurrekaldea itzela da, kanpantorre zentralaren alboetan torre bana daukana. Zubieta Bizkaiko jauregirik ederrena da.

Jauregia Adan de Yarzatarren torrea egoan tokian eregi eben, baina hondino bada haren aztarrenik.

Villa Dolores
San Miguel parrokiaren eta udaletxearen ondoan. Itxura erromantikoa dau.

Aizpe Haizea baserria
XVI. mendeko lehen hereneko baserri gotikoa da; aurrekaldean leiho zorrotzak eta gezi-leiho estuak daukaz osatua. Garaia be euki eban.