LEA-ARTIBAIKO BAZTERRAK. Kaltzakorta eta Arrikurutz Gorozikan eta Madalenan zehar

Ibilbide honen helburu nagusia da mendi-alde ezohiko edo gitxi ibilitako batzuk ezagutzea, halan zelan Gorozikara Aranzibiatik zuzen heltzeko bidea eta inguru honetako tontor apal batzuk. Mendiok, oro har, Bizkaiko gehienen antzera, oso astinduta dagoz, hau da, bertoko zugatz gehienak galdu eta pinuak nahi eukaliptoak ordeztuak, zugatz komertzialok ateratzeko basa-lanak harrotutako lurrak, triskantza itzelak nongura, bidezidorrak jandako mendi-bide zabalak, batzutan basatsuak … Edertasuna ez da agintari.

Halanda guztiz be, Lea-Artibaiko ikuspegi zabal baizen ederrak be ikusiko doguz, goitik gure mendiak Itsaso zabaleko uhinenak dirudie eta. Ganera, bidean hainbat interes-gune be idoroko dogu.

IBILBIDEA
Ondarroatik oinezkoentzat atondu daben bideari lotuko gaiakoz. Artibaiaren ondotik gabizala, laster eskumaldean Alleriko padurak ikusiko doguz.

1.- ALLERIKO PADURAK. Ondarroa eta Errenteri artean Alleriko padurak dagoz, gehiena lehortuta abeltzaintzan erabilteko. Gaur egun, dakigunez, padurak zaindu beharreko ekosistema aberatsak dira, baina guri eta agintariai ahoa sasi diskurtso natur zalez betetzen jakun arren (aldaketa klimatikoa dala, uraren kontserbazinoa dala, biodibertsitatea dala…), ez dago planik padurok berreskuratzeko, ezta hurrik emon be! Ostera, Orain urte batzuk Ondarroako Udalak 480 etxebizitza eregitea onartu eban, antza, besteak beste, padurak kontserbatzearren. Ai ene! Une honetan egitasmoa geldirik dago. Bego.


Handik hurrean, Errenteriako zubia ikusiko dogu-

2. ERRENTERIA. Txalupa batzuk Ondarroatik burdina honaino ekarten eben, ibai ertzetan egoazan burdinoletan lantzeko. Itzuli eran, burdinolen ekoizpena, gero egurra eta beste gai batzuk ekarten zituen. Zergak ordaintzen ziran karga eta hustuketagaitik: errenteria.


Errenterian atzean itxita, beste angelu zuzen baten, gora hasiko gara ezkerraldean hasten dan mendi-bide zabal batetik (erremorea mobidu behar dogu). Aldatsa Gorozikako errepidean amaitzen da, auzunetik hurrean. Eta Gorozikan,

3. GOROZIKA. Baserritar gune hau Erdi Aroan sortu zan, XII-XIV. mendeetan. Baserri moltso bakanetakoa da Bizkaian, estilo gotikoko eraikinakatik. Zaharrenak XVI.aren amaierakoak dira: San Juan baseleiza eta Antzone eta Gozizko baserria.

-San Juan baseleizak ojiba-atea dauka aurrealdean, eta kareharrizko harri landu ederrez egin eben.
-Antzone baserriak ojiba-atea dauka atzealdean kortara sartzeko, errenazimendu gotikoaren erakusgarri.
-Gozizko baserriak ojiba-atea dauka atzeko horman.
-Bizkua baserriak ataburuan harlanduzko arku bikotxa dauka, XVIII.ekoa.

Gorozika zeharkatu eta Tontorramendi ingutzeari ekingo deutsagu. Inguratzean, lehenengo artzaintzearen azken astarrenetariko bat be idoroko dogu, lehengo korta baten erditik igaroko garalako, alegia, larre borobil-borobil handi baten zehar:

4.KONDEBASO KORTEA
Kontebasoko kortearen zirkulu Itzela. Zoritxarrez, gaur egun korta zaharren borobil handiak zerutik bakarrik antzemoten doguz.

Kortak edo saroaiak zer diran
XIX.mendea oso aurreraturik egon arte gure mendietako abeltzaintzea kortetan antolatzen zan (saroi, sarobe…, Gipuzkoan eta sortaldeko Nafarroan). Kortak zirkulu handiak ziran, zugatzez eta sasiz garbiak, ganaduak bertan larratzeko. Erdiko harri batek markatzen eban kortearen erdia (kortarria, artamugarria, haustarria), eta beste harri batzuk zirkuluaren ingurumaria zarratzen eben.

Baserri askoren jatorria kortetan dago, XV. mendetik aurrera, bordak edo txabolak egiten ziralako, gero baserri bihurtuko zirenak; eta hortik hainbat abizen, halan zelan Kotabarria, Kortazar, Kaltzakorta, Alkorta…, baita mendiren batena be, esate baterako, Ganekogorta. Iturriak: Luis Mari Zaldua Etxabe, Saroiak eta kortak (pdf liburua, 2006), Javi Castro, “El sel de Lete”, (artikulua, 2000).

Kortarri gehienak desagertu diran arren, hondino idoro daikeguz gure mendietan, batzuetan herrietatik ez urrun. Ganera, bertan gagozala igarri ez arren, zerutik korta izandako toki asko atzemoten dira, borobil handiak, kortak mendeetan zehar lurrean bere marka eragin dabe-eta, nahi-ta eremu horreetan sarritan denetariko landarak sartu diran.

Ezin aitatu barik itxi, oso bitxia dalako, Aranzibiaren ganean dagoan baserri moltsoaren izena: Saroi. “saroi” deritxe Gipuzkoan eta Nafarroako ipar-mendebaldean geuk “korta” deritxagunari. Zelan ba korta toponimoz gainezka dagoan Bizkaiko inguru honetan “saroi” be agertzea? Badakigu Ondarroa-Berriatua-Markina munako bailara dana, baina halanda guztiz be…


5. Goi-goian gagozala, Tontorramendi albo baten itxita, Arnabar lepoan (“Aldabe” dino Raster mapak) KALTZAKORTA menditxura joko dogu. Geuk, ingurua ezagutzearren, aukerarik makurrena hartu dogu: Lepotik Elordira jo barik (errazena), behera egin dogu, handik Kaltzakortaren mendebaldeko hegalean zehar tontorra inguratu eta gero zuzen goraino jotzeko. Pinuak moztu eta atera barriak: lur astindua nongura.

Errezena litzake, lepotik behera barik, Elordira etorri eta handik Armentzako baserrietara jotzea. Gero, Armentza aurreko lepoan, iparraldera egin eta atoan tontorrera.


6. Zelangura be, Kaltzakortatik jatsi eta ARMENTZAn gagoz. Inguru honetan 36ko Gerraren frontea izan zan lez, burruka itzelak jazo ziran. Armentzatik urten eta laster basotxu bat ikusiko dogu ezkerraldean, gaztainondo gazte eta urkiak mahasturik. Hurrengo lepoan gagozala, lehenengoz eskumatara joko dogu, Armentzako munora.


7. Ostera be lepoan, ezkerretara jo eta ARRIKURUTZ munora helduko gara. Gan honetan lubaki bat ikusiko dogu ingurua zeharkatzen. Gerrakoa ete?


8. Barriro lepoan, bide Nagusia itxi eta hego-mendebaldera doan bide zabala hartuko dogu. Laster Legarregi mendi tantaia aurrean eukiko dogu. Haren hegala zeharkatu eta hurrengo lepoan kurutze errime ederragaz topez egingo dogu, porlanazko bide zabalagaz batzean: MALAKO KURUTZEA. Eta hemendik, laster, ezkerretara joanda (mendebaldera),


9. MADALENA (MALA) BASELEIZA. Hasikerea XVI. mendean ei dau, ikusten dan gehiena barriagoa leiteken arren. Eleiza zaharrago baten tokian eregi eben, antza, ze itxura erromanikoa dau-eta iparraldeko horman txertaturiko harlandu bateko irudiak, gizonezko batenak. Nekez igarten da: txiki-txikia da; hormaren ezkerraldean, goian dago. Madalenako erromeria ospetsua izan da oraintsu arteko euskaldunen artean.


10. Malako Kurutzean barriro, aukerea dogu SARNAPUTZU deritzon putzura hurreratzeko. Neuk oraingoan ez dote gin. Kurutzearen eskumatik hasten dan mendi-bidetik 150 metro gora dago. Tradizinoak dino ze, putzu honetan zapi bat busti eta narrua txarto dagoan tokian igurtzi ezkero, sendatu egiten dala, baina trapua putzu ondoko adar baten eskegi behar ei da. Ubegia toki bitxia da. Udan ez dau urik eukiten, baina bertan ikusiko dozuz larrua osatzera joandakoak lagatako zapiak, narruko gatxak sendatzeko lagata.


Malako Kurutzean ostera be, porlanazko bidetik jatsiko gara Pertikako baserrien oinera. Lepotxu honetan, porlana itxita, eskumatara joko dogu mendi-bide zabalari lotzeko. Bidea atsegina zan, baina pinuak ateratzeko makinak hondatu samar laga dabe bere luzeraren erdia. Halanda be, ondo ibilten da, ez eroso.

Txindurri mendia esker aldean itxita, behean Orubixeko baserrietara helduko gara. Berton barriro hartuko dogu Ondarroatik Berriaturako oinezkoen bidea, ibilaldiaren hasieran Errenteria aldean itxi doguna.


Baina Errenteriara ailegatu baino lehen Aranzibiako torrea ikusiko dogu, atzekaldetik hatan be (aurrekaldetik torre itxurea argiago igarten da).

11. - ARANZIBIAKO TORREA ETA ERROTEA (BOLUA). Gardotza ondoan, Madalena auzoan, “Anzubixe” gaurko ondarrutarrez.

Aranzibia (arantza-ibia) izan zan, hatan be, ibaiaren ertz batetik bestera erosotasunez eta segurtasunez igaro eitekean lehen tokia. Handik Ondarroako portutik etorren merkataritzea kontrola eitekean, bertan Artibai ibaia zeharkatu behar ebelako Gaztelaren eta kostaldeko uribilduen artean joiazan mando-aldrak. Halan, bando-leinuak, aberastasun-iturri guztiak lez, ibia kontrolatu gura izan eben.

1370 inguruan, Pedro Ortiz jarri zan bertan, Fortun Garcia Arteagaren sasiko semea, eta «fiso la torre de Arançiuja e ayunto muchos parientes e fiso solar». Horrela jaio zan Aranzibia leinua, laster inguruko boteretsuena bihurtu zana, errentak, pribilegioak eta kargu publikoak metatu zituan-eta, horreen artean Berriatuko San Pedroko patroi eta Ondarroako probestuarena.

1443an, ganboatarrak dorreari eraso eutsien eta, Aranzibiatarren burua hil ostean, «quemaron e derribaron la casa e palaçios por el suelo». Torrea 1500. urtean berreregia izan zan, gaur eguneko itxuragaz.

Eraikinean nabarmenak dira bigarren solairuko leihate bikiak, armarria eta kanpoko eskailera (patin). Eskailera hau balkoi baten bukatzen da; arean be, XVII. mendean aldats leundu bajakon be, balkoiak hor dirau, Bizkaian kasu bakarra izanik.

Hemen be hondino igarri daiteke aspaldiko botere eta egitura sozio-ekonomikoaren oinarria, torrearen ondoan errota eta burdinolearen hondakinak dagoz eta.

https://www.bizkaia.eus/Kultura/Ondarea_Bizkaia/pdf/ondare/168%20e.pdf

Eta tapa-tapa, Ondarroaraino, Errenteria eta Alleriko padurak ostera be ikusita.