LEA-ARTIBAIKO BAZTERRAK. Tontorramendi - 7. Ondarroatik Akilla eta Tontorramendira, Ireman zehar jasteko

Tontorramendira Ondarroatik igoteko hamaika auketatik bat, era ederra Covidgaitiko itxialdiari aurre egiteko. Bideak badau interesik.


INFORMAZINO OSAGARRIA

AKILLA
Lehenengoz Akilla(mendi)ra igoko dogu, ikuspegi zabalai agur egiteko.

“akilla” izenak, hurrean, ez dauka zer ikusirik txalopearen zati ezagun bategaz, bizkaieraren “akulu” eta “akila” berbakaz baino. Tresna baten amaierako “puntea” da esangura, edo ganadua gobernatzeko erabilten dan tresna, “akulu” (ezten-haga, pertika, zia), gipuzkeran “akuilu”.

BURGOA ETA KORTARRIA
Handik Burgoa baserrira, non aukera bakana dogun Burgoako kortearen kortarria ikusteko (Ikusi behean “Kortak zer diran”). Ezagun egiten jatzuz Kortazar, Kortabarria, Kortajarena, Ganekogorta…?

SANTA KRUZ ETA AZKEN ZUGATZAK
Burgoatik Santa Kruz baseleizara, eta aurretik pago eta arte gitxi batzuen artean igaroko gara, mendiotako gure zugatzen azken lekuko triste baizen arroak. Ez leuke aitamenik merezi gure mendietan jatorrizko basoa salbuespena ez balitz.

TONTORRAMENDI ETA AMA LUR ASTINDUA
Santa Kruzetik Tontorramendira, bitartean, Tonmtorramendiko azken aldatsean, erea eukiko dogu lur astindu eta baso hondamendiaren ikuspegi arrunt bategaz topo egiteko. Gero hainbati ahoa “Ama Lur” mitoagaz bete izan jako, hauxe komeri txarra! Hauxe Ama jipoitzeko modua!

KORTEA IREMAKO BIDEAN
Totorretik artez jatsiko gara Iremako baserri aldera, baina mendi-bide zabalagaz batzen garan unean, ezkerrean larra zabal bat ikusiko dogu, normalean bertan ganadua dabilela. Geure tokitik igarten ez dogun arren, larre handi horren forma borobil-borobila da, zergaitik? Lehen kortea izan zalako, eta halan, borobila (Ikusi behean “Kortak zer diran”). Ikusi inguru honen argazki-mapea eta zurt eginda geratuko zara larrearen borobiltasunagaitik.

IREMAKO BASERRI-ALDEA ETA ONDARROARANTZ
Iremako baserrien ondotik igaro ostean Ondarroara artez jasten dan bideari lotuko gaiakoz. Bide polita, toki batzuetan basa ego narren. Amaieran egurrezko eskalera ausart samar batek lagunduko deusku herrira heltzen.


KORTAK ZER IZAN DIREN
XIX. mendea arte, gitxi gorabehera, gure mendietako abeltzantza "korta" (mendebaldean) eta "saroi" (sortaldean) izenekoen aranera antolatzen zan. Hortik sortaldeko saroi, sarobe eta antzekoez sortutako leku-izenak, eta mendebaldeko Kortazar, Kortabarria, Kaltzakorta, Ganekogorta…, leku-izen, baserri eta abizenak.

Kortak zugatz bako inguru borobilak ziran, normalean, abereak larratzeko, baina bestelako erabilpenak be euki zituen. Erdian mugarri bat egoten zan, kortarria, eta beste harri txikiago batzuk borobilaren zirkulua markau eta zarratzen eben, hau da, kortearen zirkulua. Kortarriaren goialdean marra batzuk markatzen eben zirkuluko harrien kokapena (ikusi argazkia).

Sarritan etxola edo bordaren bat egoten zan, urteak joan eta etorri baserri bihurtu zana; seguruenik hainbat baserriren sorrera (Kortazar, Kortabarria…). Kortatik mendiko larrak banatzen ziran.

Kortarri gehienak desagertu diran arren, hondino idoro daitekez gure mendietan, batzuetan herrietatik ez urrun, eta ganera, zerutik kortak egondako toki asko igarten dira, borobil handiak, mendeetan zehar lurrean bere marka eragin dabe-eta, nahi ta eremu horreetan denetariko landarak sartu diran.


GAURKO ONDARROA ETA EUSKALDUNAK

XX. mendeko 40 eta 60 hamarkaden artean galiziar eta andaluziar sendi asko etorri ziran itsasoan behar egitera. Arrantzea 1968an heldu zan gailurrera. Handik aurrera, arrazoi batzuk kausa dirala, arrantzeak eten barik beherantz egin dau, eta gaur egun urrun dago orduko mailatik. Halanda be, hondino Kantauriko kairik garrantzitsuenetariko bat da Ondarroakoa. Gaztediak, ostera, uko egin deutsanez itsasoari, kanporrak dira arrantzale gehienak, asko afrikarrak eta hegoamerikarrak.

Horrezaz ostean, munduko aldaketa bizkor eta sakonakaz batera, behar-motak eta merkataritza-jarduerak be aldatzen eta ugaltzen doazen ginoan, gizartea eta herritar mota be aldatuz doa, arin eta muneraino. Eta, antza dan lez, bertoko eta kanpoko agintariak horretan biziro laguntzen dabe, ekonomia hazi eta bizkortzeko hartu izan dituen neurriak dirala medio, azken hamarkadetan portuan nahi herrian ikusi diran zabalkunde eta azpiegiturak ikusita.

Ondarroako gizartea, nongura bezala, gero eta hibridoagoa da. Azken hirurogei urteetan, bada, etorkin asko etorri dira Ondarroara, eta Ondarroako nahi kanpoko agintariak, ohiko pentsamendu (erlijioso) oneko topikoai jarraituz, kultur aniztasuna txalotzen dabe, bai eta aldarrikatu be euskereak Ondarroan erakusten dauen kemena be, esaterako, gazteen artean. Guztiagaz be, ez da belarri zolirik behar euskerearen erabilera behera dabilela.

Zoritxarrez, Euskal Herrian, Administrazinoaren maila guztietan eta mugimendu alternatiboetan, ohikoa da euskerearen gaineko baieztapen baikorrak egitea ganorazko azterketa eta diagnostiko soziolinguistiko barik. Horretan danak bardintsuak, alderdia eta mugimendua gorabehera.

Zelangura be, ez da asko ezagutu behar argi ikusteko euskaldunen etenbako argaltasunaren kausarik errimena ez dagoala batez be kanpotarren eraginagaz loturik, aspalditik, mendeetan, datorren uriola dan ezkero. Uriola horrek Ondarroan gaur dauen kemena, betiko modura, gizarte-aldaketa orokorren eskutik dator, eta gaurko bizimodu eta kulturearen aldaketa gero eta zabalago eta sakonagoagaitik, zeinen ondorioz erreferentziak ia beti kanpoan kokatzen diran: danok modernoak gara eta modernoak izan nahi dogu, nahi-ta, sustrai- eta botere-galderak sortzen dauen ezinegonari sasi erantzuteko, gero eta euskaltzaleago eta jaioterria maiteago izan.

Osterantzean, Ondarroako agintariak nahiz alderdiak bat egiten dabe berbeta-maila formal guztietan Bizkaiko (mendebaldeko?) euskerea baztertzeagaz, eta horrela guztizko lehentasuna emoten deutse euskaldunengangik hizkuntza-eredu urrunen dagoanari, hau da, euskara batuari. Holan, bizkaiera —euskaldunen berbetea—baztertuta, estatu gehienen bidetik jokatzen dabe hizkuntzearen kontuetan, hau da, espainiarrak euskaldunakaz jokatu daben modura.

Egia da bizkaieraren eredu estandarrak urrun samar dagozana ondarrutarren berbetatik. Izan be, hizkuntza kontuetan euskaldunak beti itsukeria itzela erakutsi daroe, berbarako, hiztun gehienetatik urrun dagozan ereduak aukeratuta; holan egin dabe euskara batuagaz, eta holan egin dabe bizkaiera estandarragaz. Ostera, aukeratzea euken Añibarrok Gueroco Guero liburuan erabiltako aditz-paradigmea, bizkaieraren hiztun gehienetatik hurren dagoana, baina, jakina, ez Eben egin.

Zelangura be, ezin ukatu geinke, gainera, fonetismo ugariak dirala bide, bizkaiera estandarra urrun samar dagoana edonongo bizkai-hiztunetatik, baina are urrunago dago, arean be, gizpuzkeraren ereduko euskara batua. Bere eragin eta ezagutza handia eskolaren jarduera suntsitzailearen ondorioa da, espainierarena izan dan legez. Batua sortu zanean diglosia moduko bat proposatu zan: batua goiko hizkuntza-funtzioetarako, euskalkia enparau funtzioetarako. Ez da holan egin, engainua izan da: batua funtzio guztietarako, eta eskola mailua. Hizkuntza-zentsura komunikabide garrantzitsuetan. Botere-lehian, eliteak bardintsuak dira nongura, bertokoak eta espainiarrak izan. Zertarako gura dogu independentzia?

Bizkaierari bizkar guztiz emonda, ukatu eta heriotza-epaia emoten jako euskaldunen tradizino kulturalik handienetariko bati, norberaren (Lea-Artibaiko) tradizinoari hatan be. Baina, jakina, estatu-nazinoa eregi, sendotu edo iraun arazo gura daben guztiak, ezkerrekoa nahi eskumakoa izan, nazioa (kultura, berbetea) eta estatua identifikatuta, eredu bakarretara jotzen daben lez, berbetetan be bakarra maite dabe.

Danagaitik be, Ondarroa herri elebiduna da —herri euskaldun elebakarrik ez da—, eta bere tamainan, seguruenik, euskaldunena.


ONDARROAN ZER IKUSI

- Uri zaharra.

- Andra Mari eleiza
Gotiko berankorra, 1480an-edo eregia, flandestar edo borgoinar arkitekto baten zuzendaritzapean, Borgoinako ukitua dauena, eta osagai oso deigarri b i daukazana: kanpoaldeko eskultura bitxiak (“Kortxelekoak”) eta eleizeari eusten deutsen harrizko arku handiak, eleizea hatx baten eta hondarraren gainean dago eregita eta.

Erretaula nagusia rokoko estilokoa da. Irudiak ere rokoko dira. Bateoarria gotikoa da, XV.ekoa, harri baltzazkoa, eta bakana.

- Udaletxe zaharra (eleizari dautsola, neoklasikoa).

- Likona torrea (Erdi Arokoa)

- Kofradia zaharra (Zubi zaharraren ondoan)

- Zubi zaharra

- Pietate edo Aita Eterno Baseliza (Zubiaren beste aldean)

- Alfontso XIII.aren zaldaina (pasarela) edo “Plaiko zubixe” Plaiko. (“Alameda” deritxon plazan).

XX. mendearen hasierako burdin-arkitekturearen erakusgarria. 1927an eregi zan, Bizkaiko Foru Aldundiak finantzaturik Arrigorriko hondartzara joateko. Zubia edegi egiten da alde batera biraturik. Holako asko egin ziran XIX. mendearen erdi aldean. Espainian bakarra da, eta Europan zutunik dirauen gitxietariko bat.

- Kaia, hondartza eta pasealekua

- Antiguako ama baseliza. Antza Ondarroako lehenbiziko parrokia, XV. mendearen amaieran eregia. Kanpoko estalkiaren parte baten bakarrik dirau jatorrizko estilo gotikoak. Gaurko eraikinak, bada, estilo gotikoa, neoklasikoa eta barrokoa batzen ditu, azkena 1759an gehitua.