Vilaza, de castrexos, romanos e templarios

Vilaza, Vila Atia no seu nome romano, é unha viliña que nace a carón do Búbal e aos pes do castro do Outeiro da Ponte.
O primeiro é atravesar a ponte para ver o Petróglifo do Búbal, un gran penedo dentro do río que ten unha chea de gravados prehistóricos en forma de "coviñas" ou "cazoletas". Esta pedra marca, dalgunha maneira, o vao vello do río. Esto queda constatado pola presenza da ponte, que conserva aínda parte dun arco orixinal, en pedra e moito máis estreito que a actual ponte de cemento.
Dende aquí iremos en paralelo á Alameda, despois de cruzar de novo a ponte, en dirección á Ribeira Alta, o lugar onde, por tradición, naceu a vila. Porque a Vila Atia naceu romana e tivo que ter a súa importancia, pois a cantidade de restos desa época é inmensa. Chegando, atoparemos unha capela esquecida e cuberta de hedras, a capela de San Brais, o que foi o primeiro templo cristiano e parroquia do lugar. Ten moitas curiosidades, como un muro feito completamente de sillares romanos que remata nun miliario con texto que aínda non se sabe que marca...
Seguindo cara o nordés irémonos atopando con capiteis, columnas e sillares romanos con marcas dos forceps, pinza usada nas grúas romanas para mover pedras grandes.
E de golpe, outra igrexa, a capela da Cruz. Se nos fixamos na vista cenital (dende a foto de satélite) veremos que a capela e os dous conxuntos de casas tradicionais pegadas á igrexa conforman a silueta inequívoca dun pequeno mosteiro. Este coñécese documentalmente dende o século X, cando aínda era dúplice (dos dous sexos). Caeu despois no esquecemento ata que despois da batalla das Navas de Tolosa, 1212, os templarios conseguiron o favor dos reis peninsulares. Unha das propiedades que caeron nas súas mans foi este mosteiro, que reconstruíron e consagraron en 1214, como pon a inscrición da traseira da igrexa, a carón do cruceiro.
Asimesmo, no canellón máis pequeno, a uns tres metros de altura, está reutilizada na parede unha estela mortuoria romana, adicada por un tal Xuño (romano) aos deuses Manes en favor de dous defuntos, un de 17 e outro de 35 anos, ambos indíxenas, do que se deduce que eran os primeiros tempos de contacto entre as dúas culturas.
Despois de ver unhas cantas casas tradicionais notables sairemos ao paseo do río Infesta, onde se reúnen varios pazos señoriais coas súas labras heráldicas. A dos Limia, coa sua torre de prestixio e as súas galerías; o pazo de Espada, hoxe hotel rural, coas súas dúas labras e enorme pranta; o máis vello pazo dos Cucos, do século XVI; o pazo modernista, moi pouco habitual nestas aldeas e a Vila Concha, casa vilega moi feitiña.
Para rematar, seguiremos ata a igrexa parroquial de San Salvador, románica, aínda que coa cabeceira e un lateral reformados no século XIX. O que destaca son as columnas, muíños e outras pedras romanas da entrada; a entrada principal, co seu tímpano axadrezado, e o lateral norte cos canzorros e tres arcos con vellas tumbas tapiadas. Pero destacando por riba de todo está a torre románica, esbelta e fermosa, con oito xanelas axadrezadas e cun sillar destacado no lado sur, onde hai un altorrelevo romano cunha escena difícil de interpretar. Dende aí, voltaremos ata a ponte seguindo a rúa paralelo ao regato, onde nos poderemos refrescar a carón do río Búbal e tomar algo no bar da Alameda.